muşlar. Cəmi bir ay ərzində daşnaklar Zəngəzur mahalında
Qarakilsə, Şəki, Ağdü, Urud, Xələs, İncəvar, Karxana, Yeməz-
li, Mollalar, Atqız, Çöllü, Daşnov, Pirdovdan, Zürül, Fərcan və
başqa kəndləri dağıdaraq yandırmışlar. Silahsız əhalini soyqı
rımına məruz qoymuşlar. Onlar türk kəndlərində elə bir xara-
bazarlıq yaradırdılar ki, bu əraziləri yerli əhalidən, yəni azər
baycanlılardan birdəfəlik təmizləsinlər. 1905-1907-ci illərdə
Zəngəzurda ermənilər tərəfindən törədilən soyqırımı siyasə
tindən ən çox Qafanın azərbaycanlı əhalisi əziyyət çəkmişdir.
Təkcə bir gündə 200 nəfəri qətlə yetirən ermənilər müsəlman
lar yaşayan bütün kəndləri talan edərək yandırmışlar.
Erməni daşnaklarının Zəngəzurda, xüsusilə Qarakilsə qə
zasında törətdikləri ağlasığmaz vəhşiliklər nəticəsində bu əra
zidə 15 azərbaycanlı kəndi yer üzündən silinmiş, 6 kənd də
dağıdılmışdı. Məscidə sığınmış insanlara od vurulmuş, qadın
ları iki yerə bölərək, körpələri süngülərə keçirmişlər. Zəngə
zurda törədilən qırğının dəhşətlərini qələmə almaq həqiqətən
çox çətindir. Təkcə bir faktı demək lazımdır ki, 1918-1920-ci
illərdə Zəngəzurda 115 kənd dağıdılıb, 7.729 azərbaycanlı -
3.257 kişi, 2.276 qadın, 2.196 uşaq öldürülüb.
GƏRNİBASAR - Ağrı vadisində yerləşən bu mahal İrəvan
quberniyasına çox yaxındır. Araz çayı bu yerlərə bir gözəllik
gətirirdi. M illətçi ermənilərin məkrli niyyətləri bu mahaldan
yan keçməyib. Bu mahalın gözəl ərazilərindən olan Qəmərli-
də, Sürməlidə onlarla yaşayış məntəqəsi yer üzündən silinib.
Aşağı Düyün, Dəlilər (Dəllər), Bəcəyəzli, Başnalı, Aşağı Ağ
baş, Ayaslı, Darğalı kəndlərində törədilən qırğın nəticəsində
əhalinin, demək olar ki, 98 faizi ölümdən qurtulmayıb.
QIRXBULAQ - başına bəlalar gəlmiş mahallardan biridir.
Yarandığı gündən sakinləri ancaq azərbaycanlılar olub. İrəvan
şəhərinə ən yaxın mahaldan biridir. Mahalın mərkəzindən İrə
vana olan məsafə cəmi 16 kilometrdir. Elə bu yaxınlığına görə
də başı həmişə ağrı-acılardan açılmayıb. Xaricdən gələn ermə
138
nilər onun müxtəlif kəndlərində yerləşdirilib. Azərbaycanlılara
qarşı terrora rəvac verilən gündən Qırxbulağın kəndləri də hə
mişə hədəfdə olub. Kərpici i, Başkənd, Ellər, Güllücə, Murad-
təpə, Yelqovan, Göykilsə, Avdallar, Qaraqala Tutiyə və digər
kəndlərdə yaşayan azərbaycanlılar ayrı-ayrı illərdə müxtəlif
bəlalarla üzləşiblər. Gah döyülüblər, gah qətlə yetiriliblər, gah
da doğma ocaqdan biryolluq qovulublar. Mahalın həmişəlik
xarabalığa çevrilən kəndlərinin özləri yer üzündən, adları da
siyahılardan silinmişdir. Min bir zülmə, işgəncəyə məruz qal
malarına baxmayaraq, sağ qalan qırxbulaqlılar yenə də doğ
ma yurda dönməkdən çəkinmirdilər. Təəssüf ki, hər gəlişdən
bir qədər sonra yenə də Qırxbulaq qaynar qazana dönürdü.
Xüsusilə də İrəvanda yaşayan dığalar tez-tez dəstə bağlayaraq
azərbaycanlı ailələrinə hücum edirdilər.
KARBİ - 1 şəhər və 20-dən artıq yaşayış məskənindən iba
rət olan bu mahal İrəvan-Gümrıi şose yolunun üstündə yer
ləşdiyindən ermənilər onu tez-tez «yad» edirdilər. Xüsusilə
də Qızıldəmir, İlançalan, Cadqıran, Pərpi, Ucan kəndlərində
müxtəlif qətliamlar törədirdilər. Erməni silahlı dəstələri 1905-
ci ilin yayında Əştərədə əsl qiyam törətdilər. Sonra da Alagöz
dağının cənub-şərq ətəyində yerləşən müsəlman kəndlərinə
basqın edərək çoxlu sayda azərbaycanlı (südəmər uşaqlar,
qocalar, qadınlar, kişilər) öldürüblər. Əştərəyin yaxınlığındakı
Uşu kəndi də yer üzündən silinib.
Xüsusilə də 1918-1920-ci illərdə rayonun Talış, Təkiyyə,
İnəkli, Tulnəbi, Qızıldəmir kəndlərinin əhalisi erməni silahlı
qüvvələrinin qəfil hücumuna məruz qaldığından çox az insan
bu fəlakətdən qurtula bilib.
ZƏNGİBASAR - keçmişdə İrəvan quberniyasına daxil olan
ən böyük mahallardan biri idi. Zəngibasar mahalının kəndləri
sovet hakimiyyəti illərində iki rayon arasında bölüşdürülmüşdü.
Ermənilər Azərbaycanın qədim torpaqlarına qədəm basan gün
dən Zəngibasarda yaşayan azərbaycanlıları yox etmək üçün
139
həmişə müxtəlif planlar qurublar. Gah onun ərazisindəki kənd
ləri başqa mahallara qatıblar, gah da ayrı-ayrı kəndlərə hücum
edərək əhaliyə divan tutublar. Qaraqışlaq, Dəmirçi, Uluxanlı,
Rəncbər, Sarvanlar, Mehmandar, Həbilkənd, Aşağı Necili və
b. kəndlər dəfələrlə erməni qəsbkarlarının hücumuna məruz
qalıb. Bir erməni daşnakı öz xatirələrində bildirmişdi: «Mən
Zəngibasardakı türk əhalisini qıranda gülləyə heyfim gəlirdi.
Onları su quyularına dolduraraq üstlərinə ağır daş yığırdım ki,
elə orada da ölsünlər. Mən bu işdən aldığım ləzzəti heç nə
ilə əvəz edə bilmərəm». Təəssüf ki, ermənilərin 1905-1915,
1918-1920-ci illərdə bu mahalda həyata keçirdiyi soyqırımı
uzun müddət ört-basdır edilib. Sovet hökumətinin köməyi ilə
bu hadisələr sonrakı nəslə milli münaqişə, siyasi toqquşma,
məhəlli savaşma kimi təqdim edilib. Bu məharətlə pərdələnən
siyasətin arxasında isə I Pyotrun vəsiyyəti dayanırdı.
DƏRƏLƏYƏZ - tarixin qanlı səhifələrindən birini də bu
mahalda törədilən müsibətlər təşkil edir. 1905-1907 və 1918-
1920-ci illərdə Dərələyəz mahalında ermənilər tərəfindən
törədilən qırğınlar nəticəsində mahalın elə kəndləri olub ki,
azərbaycanlıların 98 faizi vəhşicəsinə qətlə yetirilib, sağ qalan
lar da vətəndən qovulub. Bu illərdə rayonun kəndləri daşnak-
quldur dəstələrinin təcavüzünə məruz qalıb, evlər yandırılıb,
adamlar öldürülüb. 1918-1920-ci illərdə Andronikin quldur
dəstəsi Dərələyəz mahalında yaşayan 30 mindən çox azəri
türkünü gülləbaran edərək sağ qalanlarını da torpağından di
dərgin salıb. Bu savaşda da öz köhnə vərdişlərindən əl çək
məyən qaniçənlər qadınları, körpələri diri-diri yandırır, xüsusi
lə də uşaqları süngülərə taxaraq özləri üçün bayram edirdilər.
SƏRDARABAD - Ağrıdağ vadisində yerləşən bu mahal
Türkiyə ilə sərhəddir. Oğuz türklərinin yurdudur. Ötən əsrin
əvvəllərindən başlayaraq Çar Rusiyasının köməyi ilə Sərdar-
abadın müxtəlif kəndlərinə ermənilər yerləşdirilib. O biri ma
halların başına gələn fəlakət Sərdarabadın da taleyində ağır
140
Dostları ilə paylaş: |