gəlib çatdı və həmin kənd erməni quldurlarının qurbanı oldu.
Divanəli qarət edildikdən sonra «Daşnaksütyun»un əsgərləri
tərəfindən od vurulub yandırıldı. Hətta qiymətli dam-daşlar
sökülüb Süst adlı erməni kəndinə daşındı. Divanəli kəndi da-
ğıdılandan sonra Çarpaz (950 evdən ibarət varlı erməni kəndi
idi) erməniləri Veysəlliyə hücum edib oranı da yandırıb viranə
qoydular.
Kədərli VeysəlIi hadisəsindən sonra «Daşnaksütyun»un ter
rorçu dəstələri 150 evdən ibarət Qacar kəndinə hücuma keç
dilər. Bu hücumlara firqənin generalı Sokrat Məlik-Şahnazarov
başçılıq edirdi. Altı saat davam edən süngü və xəncər davasın
da erməni əsgərləri böyük itki verərək geri çəkilməyə məcbur
oldular. M.S.Ordubadi yazır ki, bu döyüşdə 55 ev qarət edilib
yandırıldı. Bu vaxt erməni terrorçuları müsəlman qadınlarını
əsir almaq fikri ilə azərbaycanlıların sədlərinə ümumi hücuma
başladılar. Lakin müsəlmanların müdafiəsinə qarşı dura bil
məyib ağır tələfatla yenidən geri çəkildilər. Qacar hadisələri
zamanı azərbaycanlılardan 12 nəfər öldürülmüş, döyüş mey
danında 150 meyit qalmış, ermənilərdən isə 200-ə qədər ya
ralanıb həlak olmuşdu. Bu müharibədə müsəlmanların malına-
mülkünə dəyən zərər 90 mini ötmüşdü.
Cəbrayıl və Qaryagin uyezdinin son hadisələrini qələmə
alan M.S.Ordubadi öncə ermənilərin riyakarlığını açıb göstə
rir, bəd niyyətlərini ifşa edirdi. O yazırdı ki, Bakı faciəsindən
sonra bu bölgədə ermənilərlə müsəlmanlar arasında mehriban
bir münasibət yaranmışdı. Lakin bütün bunlar zahiri bir mə
həbbət imiş. Əslində isə erməni təxribatçıları azərbaycanlılar
yaşayan kəndlərin dağıdılıb yandırılması, qadınların əsarətə
alınması barədə planlar üzərində düşünürdülər. Şuşa şəhərinin
əvvəlinci faciəsindən sonra əslən şuşalı olan Mürsəl Hacıqulu
oğlu Qaryagində Qarabulaq bazarında qonaqlıq edib məhəlli
hökumət məmurlarını, bir çox əyan və tacir qismindən də də
vət etmişdi. O cümlədən İsfəndiyar bəy Vəzirov və Ağabəy İş-
144
xanov da dəvət edilmişdi. Ağabəy erməni süvari olaraq həmin
qonaqlıqda görünmür. Şübhədə qalan azərbaycanlılar şəhərə
teleqramlar vururlar. Oradan cavab gəlir ki, Şuşada azərbay
canlılarla ermənilər arasında qızğın müharibə gedir. Ermənilə
rin hərbi qüvvələrinə həmin Ağabəy İşxanov başçılıq edir. Bu
xəbəri eşidən müsəlmanlar Şeyxməli kəndinə yığışırlar.
Bu kənd ətrafında sübhdən axşama dörd saat qalana qədər
qanlı vuruşma gedir. Azərbaycanlıların həmlələrinə davam gə
tirə bilməyən ermənilər Düdükçü kəndində toplaşırlar. Onları
təqib edən azərbaycanlılar daşnak əsgərlərini buradan vurub
çıxarırlar. Ermənilərin komandiri Ağabəy İşxanov isə əsir tutu
lur. Bundan sonra «Daşnaksütyun»un əsgərləri Çəmənli kən
dinə hücuma keçirlər. Evləri yandırıb qarət edir, qadınlara,
uşaqlara, yaşlılara aman vermirlər. Lakin azərbaycanlıların
müqavimətinə dözməyib ağır vəziyyətə salınan ermənilər Na-
xulu kəndinə çəkilməyə məcbur olurlar. Müharibənin ertəsi
günü onlar yenidən Ağbulaq adlı erməni kəndinə toplaşıb Çə
mənliyə hücum etməyə hazırlaşırlar. Müsəlmanlar bu xəbəri
alınca xüsusi nizamla döyüşə atılırlar.
Ağbulaq müharibəsinin səhəri ermənilər 250 evdən ibarət
Xırmancıq adlı erməni kəndinə yığılıb hər tərəfdən könüllü
əsgər toplayır və qüvvələrini 2.500-ə qədər artırırlar. Qızğın
döyüşlər nəticəsində azərbaycanlılar kəndi erməni əsgərlərin
dən təmizləyirlər. Bu hadisələr zamanı Cəbrayıl və Qaryagin
qəzalarında azərbaycanlıların VeysəlIi və Divanəli kəndləri
dağıdılır. Qışlaq, Məzrə kəndləri də erməni hücumlarına mə
ruz qalır, qarət edilib yandırılır.
1918-ci il və 1919-cu ilin əvvəllərində Cəbrayıl qəzası
daha çox erməni təzyiqlərinə məruz qalan qəzalardan biri idi.
Dekabrın 2-də erməni silahlı quldur dəstəsi Aşıq Məlikli
kəndini yandırmış, kənd əhalisinin əmlakını talan etmiş, mal-
qarasını dəstə üzvləri arasında bölmüşdü. Elə həmin gün er
mənilər Xolaflı, Totor, Şıxlar kəndlərinə də hücum etmiş, ev
---------------------
145
---------------------
lərə od vurmuş, mal-heyvanlarını məhv etmişdilər. Dekabrın
5-də Qaragöylü kəndinə basqın edilmiş, kənd sakinlərinə külli
miqdarda ziyan vurulmuşdu. Dekabrın 7-də Arış kəndi belə bir
hücuma məruz qalmışdı. Həmin ayın 18-də Sirik kəndi dağı
dılmış və yandırılmışdı. 1919-cu il fevralın 27-də Ağcakənd,
Bələnlər və Mülkədarlı kəndlərinin erməniləri ikinci dəfə bura
hücum etmişdilər. 1918-ci ilin sonları və 1919-cu ilin əvvəl
lərində Cəbrayıl qəzasında erməni silahlı quldur dəstələri
azərbaycanlılar yaşayan Eyvazlı, Dolanlar, Şıxlar, M əlikli və
başqa kəndləri də qarət edərək viran qoymuşdular. Bu qəzada
azərbaycanlılara vurulan maddi ziyan on milyonlarla manata
bərabər idi.
ŞUŞA - Qarabağ ermənilərinin ən ümdə arzusu Şuşa qala
sını ələ keçirmək idi. Ona görə də 1905-ci ildə Şuşa ən qaynar
nöqtələrdən birinə çevrilmişdi. Şahidlərin ifadələrinə görə, iğ
tişaşlar zamanı ən böyük qırğın bu şəhərdə baş vermişdi.
Avqust ayının 16-da ermənilərin qəflətən təşkil etdikləri
hücumlara şuşalılar, əslində, hazır deyildilər. Onlar buna heç
əvvəldən inana bilmirdilər. M.M.Nəvvab 1905-1906-cı illərdə
Şuşa şəhərində baş verən qırğınlar barədə yazırdı: «Tuğ, Tağ,
Dağdağan, Mirikənd, Harov və digər ətraf kəndlərin ermənilə
ri cəm olub belə qərara gəlirlər ki, qalanı (yəni Şuşa qalasını)
asanlıqla ələ keçirmək üçün əvvəlcə ətraf kəndlərdə yaşayan
müsəlmanları erməni hücumları ilə təngə gətirib bir qismi
ni qırmaq, digər qismini isə qaçırmaq lazımdır. Kəndlərdən
müsəlmanları təmizlədikdən sonra buralar xalis «Hayastan tor
pağına» çevriləcək».
Avqustun 16-dək ermənilər kütləvi şəkildə olmasa da, azər
baycanlılara qarşı terror hadisələri törətmişlər. Şuşa qəzasın
da Vəng kəndinin 300-dən çox erməni qulduru yaxınlıqdan
keçən karvana basqın etmişdi: tacirlər öldürülmüş, əmlakları
talanmışdı.
146
Dostları ilə paylaş: |