Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

Lakin  1905-ci  il  avqustun  16-da  Şuşada  baş  verən  hadisələr 

erməni  xəyanətini  və  riyakarlığını  bir  daha  sübut  etdi.  Həmin 

gün  müsəlman  hissəsinə  bitişik  erməni  məzarıstanında  kazak- 

lar  bir  nəfər  ermənini  qətlə  yetirirlər.  Daşnaklar  bunun  güna­

hını  müsəlmanların  üzərinə  yıxır  və  şəhərdə  iğtişaş  törətməyə 

başlayırlar.  Birinci  gün  erməni  məhəlləsinə  qonşu  olan  Köçərli 

məhəlləsinə  hücum  olur.  Onlar  8  evi  yandırıb  sakinlərini  gül- 

lələyirlər.  Xəlfəli  məhəlləsində  daha  10  ev  yandırılıb  sakinləri 

qətlə yetirilir.  İğtişaşın  ilk günləri  müsəlmanlar çaşqınlıq  içində 

yalnız  özlərini  müdafiə  edirdilər.  Ermənilər  evlərdə,  həyətlər­

də  ələ  keçən  azərbaycanlıları  odlu  və  soyuq  silahla  yerindəcə 

öldürürdülər.

18  avqust  hadisələri  zamanı  Şuşada  dəhşətli  faciələr  baş 

verdi.  Erməni  quldur  dəstələri  məhəllə-məhəllə  gəzib  müsəl­

man  evlərinə,  mülklərinə  od  vurur,  dükanları  qarət  edib  dağı­

dırdılar.  Nəhayət,  müsəlman  könüllüləri  həmin  gün  güc  gəlib 

erməni  hissələrinin  qarşısını  alırlar.  Avqustun  19-da  azərbay­

canlılar  qüvvələrini  səfərbər  edib  yenidən  erməni  separatçıla­

rına  qarşı  qəti  hücuma  keçirlər  və  erməni  könüllüləri  müqavi­

mətə  dözməyib  geri  çəkilirlər.  Avqustun  20-də  müsəlmanların 

sakit  olduğunu  görən  erməni  millətçiləri  yeni  təxribatlar,  qətl­

lər  törətməkdə  davam  edirlər.  Sabahı  gün  «Daşnaksütyun»un 

əsgərləri  Realm  məktəbi  təmir edən  17  iranlı  fəhlənin  başlarını 

kəsirlər.

Bu  münaqişələrdə  azərbaycanlıların  20  evi,  çoxlu  dükan­

ları  dağıdılmış,  soxsaylı  dinc  sakinlər  həlak  olumşdu.  Malı­

bəyli  kəndi  talan  edilmiş,  Xankəndidə  kazakların  gözləri 

qarşısında  qadınlar  və  uşaqlar  qılıncdan  keçirilmiş,  doktor 

K.Mehmandarovun  və  azərbaycanlılardan  ibarət  silahlı  dəs­

təyə  başçılıq  edən  Nəcəfqulu  ağa  Cavanşirin  malikanələri 

yandırılmışdı.

Şuşa  qəzasında  qanlı  hadisələr  bununla  sona  yetməmişdir. 

Erməni-azərbaycanlı  münaqişələri  dövründə  burada  general-

147

---

qubernatorlar  dəfələrlə  dəyişdirilmişdi.  Baş  verən  hadisələr 

dövründə  sonuncu  general-qubernator  Qoloşşapov  olmuşdur. 

M.S.Ordubadi  yazırdı  ki,  Qoloşşapov  yalnız  zahirən  sadə  və 

təvazökar  görünürdü.  Əslində  isə  o,  tamahkar,  məkrli,  müftə- 

xor,  başqalarının  hesabına  varlanmış  bir  şəxs  idi.  Ermənilərin 

xahiş  və  şikayətlərinə  həmişə  diqqətlə  yanaşır,  azərbaycanlı­

ları  cərimələyir,  cəzalandırırdı.  Halbuki  hər  baş  verən  mənfi 

halları,  hətta  qətlləri  də  ermənilər  törədirdilər.

Qoloşşapov  geri  çağırılandan  sonra  yerinə  Alftan  təyin  edil­

mişdi.  General  Alftan  isə  hər  iki  tərəfi  bir  gözlə  gördüyündən 

bəzi  yerlərdə  vəhşilik  edən  erməniləri  cərimə  edir,  hətta  cəza 

da  verirdi.  Erməni  millətinə  isə  belə  bir  adam  qətiyyən  sərf 

etmədiyindən  daşnaklar  hiylələrə  əl  ataraq  onu  hakimiyyət 

nümayəndələrinin  gözündən  salırlar  və  o,  buradan  uzaqlaş­

dırılır.  Qoloşşapov  ikinci  dəfə  Şuşaya  gəldiyi  gün  dörd  nəfər 

müsəlman  bağdan  meyvə  apardıqları  vaxt  daşnaklar  tərəfin­

dən  Əsgəranda  öldürülür.

General  Qoloşşapovun  müsəlmanlara  iblis  münasibətini  bi­

lən  ermənilər  hər  an  bir  bəhanə  axtarırdılar  ki,  onu  müsəl­

manların  üstünə  qaldırsınlar.  Nəhayət,  1906-cı  il  iyulun  12-də 

ermənilər  bir  neçə  gün  əvvəl  öz  əcəli  ilə  ölmüş  həmvətənlə­

rini  generala  göstərərək  bildirirlər  ki,  bu  adam  azərbaycanlılar 

tərəfindən  qətlə  yetirilmişdir.  General  fikirləşmədən  Köçərli 

məhəlləsinə  artilleriya  atəşi  açılması  barədə  əmr  verir.  Həmin 

gün  bir  tərəfdən  kazak  dəstələri  və  piyada  rus  qoşunu,  di­

gər  tərəfdən  ətraf  kəndlərdən  yığılmış  10  minə  yaxın  erməni 

könüllüləri,  silahlı  nizami  əsgərlər  və  qaçaqlar  azərbaycanlı 

məhəllələrinə  doğru  hücuma  keçirlər.  Nəticədə  beş  gün  ərzin­

də  şəhərin  erməni  hissəsi  ilə  sərhəddə  olan  bütün  müsəlman 

evləri  top  atəşləri  ilə  dağıdılır  və  yandırılır.  Azğınlaşmış  qul­

durlar  südəmər  körpələri  elə  beşiklə  birlikdə  yandırır,  uşaqları 

analarının  əllərindən  alıb  başlarını  daşa  çırpırdılar.  Bu  qətli- 

amda  iştirak  etməkdən  boyun  qaçırmış  ermənilər  «Daşnak- 

sütyun»  terror  təşkilatının  hökmü  ilə  edam  olunmuşlar.

148

---

M.M.Nəvvabın  yazdığına  görə,  Köçərli  məhəlləsində  mər­

hum  şahzadə  Bəhmən  Mirzəyə  mənsub  olan,  sonra  oğlanla­

rı  və  ailəsi  yaşadığı  ev  də  Qoloşşapovun  fitvası  ilə  birləşmiş 

erməni-rus  quldur  dəstələri  tərəfindən  yandırılır.  Lakin  azər­

baycanlılar  bu  döyüşdə  də  mətinlik  göstərərək  erməniləri  ev­

lərinə,  kazakları  isə  qərargahlarına  qədər  qovurlar.  Qarşı  tərəf 

böyük  itkiyə  məruz  qalır.  Vəziyyəti  belə  görən  general  Qoloş- 

şapov  şəhərdə  olan  bütün  rus  qüvvələrini  döyüşə  daxil  etmək 

barədə  əmr  verir.  Döyüşlərin  beşinci  günündə  azərbaycan­

lıların  üzərinə  qəti  hücumlar  başlanır.  Lakin  müsəlmanların 

qalib  gəldiyini  görən  general  vuruşmanın  altıncı  günü  -   iyulun 

18-də  hər  iki  tərəfdən  vəkil  götürüb  şəhərin  azərbaycanlı  his­

səsinə  gələrək  barışıq  elan  edir.

1917-ci  ildə  Rusiyada  olan  dövlət  çevrilişindən  sonra  lazı­

mi  qədər  silah  əldə  etmiş  erməni  quldurları  azərbaycanlılara 

qarşı  özlərini  daha  həyasızcasına  aparmağa  başlayırlar.  «Daş- 

naksütyun»  partiyası  üstünlük  əldə  etmək  üçün  müsəlmanlar 

arasında  sinfi  mübarizəni  qızışdırırdı.  Nəticədə  bir  çox  azər­

baycanlı  mülkədarların,  o  cümlədən  Fərrux  bəy  Vəzirovun 

zəngin  və  nümunəvi  mülkü  dağıdıldı.

Bu  ərəfədə  Andronik  üç  dəfə  Zabuğ  dərəsindən  keçərək 

Qarabağın  mərkəzi  Şuşa  şəhərini  tutmağa  təşəbbüs  edir.  Lakin 

onun  hücumları  yerli  müsəlman  əhali  tərəfindən  dəf  edilir. 

Hər  dəfə  qanlı  döyüşlərdə  Andronik  böyük  itki  verərək  geri 

çəkilməyə  məcbur  olur.

Hər tərəfdən  erməni  əhatəsində  olan  Şuşanın  vəziyyəti  çox 

ağır  idi.  Əhalisinin  əksəriyyəti  azərbaycanlı  olan  Şuşa  və  ətraf­

dakı  bir  neçə  müsəlman  kəndi  173  erməni  kəndi  tərəfindən 

üzük  qaşı  kimi  əhatəyə  alınmışdı.  Bura  gedən  yolların  erməni­

lər  tərəfindən  kəsilməsi  nəticəsində  8  ay,  yəni  türklər  gələnə­

dək  Şuşa  şəhəri  və  dağ zonasındakı  azərbaycanlı  kəndlərində­

ki  azərbaycanlı  əhalinin  vəziyyəti  həqiqətən  faciəli  olmuşdu.

149

---