Şahidlərin ifadələrinə görə, 1918-ci ilin dekabrında ermə
nilər ikinci polis sahəsinə daxil olan Qoqo kəndinin azərbay
canlılar yaşayan 55 evdən ibarət xanimanlıqlarım dağıdır və
yandırırlar. Mülkədar Cavanşirin malikanəsi də dağıdılıb yan
dırılır, ailə üzvləri, xidmətçiləri qətlə yetirilir.
Ermənilər Tuğ kəndinin azərbaycanlılara məxsus hissəsini
də dağıdırlar. Hətta 1919-cu ilin mayına qədər həmin kəndin
əhalisi əsir kimi saxlanılmış, onlardan ermənilərin hakimiyyə
tinə tabe olmaq tələb edilmişdir. 1918-ci ilin payızında ermə
nilər 33 evdən ibarət Salakətin kəndini viran qoymuşlar. Elə
həmin vaxtlarda Şıxınlı, Kövşatlı, Divanlılar və Çaraküz kənd
ləri də tamamilə yandırılmışdı. 1918-ci ilin yayında ermənilər
Pərioğlular kəndi yaxınlığında köçəri alaçıqlarına hücum edə
rək onları qarət etmiş, Zarıslı kəndinə məxsus 300-dən yuxarı
mal-qaram aparmışlar. Bundan başqa, Molla Nəsrəddin yolun
da Şuşadan Cəbrayıla un dalınca getmiş 12 nəfər azərbaycan
lını qətlə yetirmişlər. Təkli kəndinin əhalisinin 700-dən yuxarı
qoyun olan sürüsü quldur dəstələrinə paylanmışdı. 1919-cu
il martın 9-da ermənilər Şuşa şəhərinə yaxın şose yolunda 4
nəfər azərbaycanlı əsgəri güllələmişlər. 1918-ci ilin avqustun
da ermənilər Atmazlı, Keştmazlı və Qazanlı kəndlərini talan
etmiş, 240 ailədən ibarət Gülablı kəndini dağıtmışlar. Ermə
nilər Xıdırlı kənd icmasına məxsus çoxlu mal-qaranı aparmış
lar. Bundan başqa, Mərzili kəndinin azərbaycanlı əhalisini öz
ata-baba ocaqlarını tərk etməyə məcbur etmişlər. 1918-ci ilin
• martında quldur dəstələri Sokrat Məlik-Şahnazarovun başçılığı
ilə Abdal kəndini dağıtmışlar. Həmin ilin avqustunda Qara
dağlı, Xocavənd kəndlərini qarət etmişlər. Onlar Xocalı kən
dində də azərbaycanlı əhalini öz yerlərini tərk etməyə məcbur
etmişlər. Məlumatdan görünür ki, bu hadisələr zamanı, sadə
hesablamalara görə, qəzanın Azərbaycan əhalisinin çəkdiyi
zərər 100 milyon manatdan çox olmuşdu.-Öldürülənlər üzə
rində ağlagəlməz vəhşiliklər edilmişdi.
150
Ermənilərin bütün pozuculuq hərəkətlərinə baxmayaraq,
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin və müvəqqə
ti general-qubernator X.Sultanovun ciddi səyləri nəticəsində
1919- cu il avqustun sonlarında Azərbaycan hökuməti ilə Qa
rabağ Erməni M illi Şurası arasında deklarasiya imzalanır. Bu
deklarasiya ilə Qarabağ erməniləri Azərbaycan hökumətinin
hakimiyyətini tanıyır. Azərbaycan hökuməti isə onlara mədəni
milli muxtariyyət hüququ verir.
Lakin bununla belə, sülhü qəbul etməyən erməni ideoloq
ları «Ararat Respublikası» hökumətinin gizli tapşırıqlarını hə
yata keçirmək üçün yollar axtarır, yeni çaxnaşmalara hazırlaşır
və bunun üçün fürsət gözləyirlər. Ermənilərin belə bir çıxışı
1920- ci il mart ayının 22-də Novruz bayramı günü baş verir.
Həmin gün Şuşa şəhəri, Şuşa qəzası və onunla qonşu olan
digər qəzalarda eyni vaxtda ermənilər qiyam qaldırırlar. Mart
ayının 23-də bütün günü şəhərdə atışma gedir, gün batana
yaxın qiyamçılar Azərbaycan ordu hissələri qarşısında dayana
bilməyərək şəhəri tərk etməyə məcbur olurlar. Ermənilər eyni
vaxtda Xankəndiyə də hücumlar edirlər. Onların da hücumları
dəf olunur. Yalnız Əsgəran qalasına hücum edən ermənilər
qeyri-bərabər döyüşdə azərbaycanlı əsgərləri oradan çıxarır,
qalanı ələ keçirirlər. Bu hadisələr haqqında daxili işlər naziri
Mustafa bəy Vəkilov öz məruzəsində qeyd edirdi ki, erməni
lər bu vuruşa başlamaq üçün böyük hazırlıq işləri görmüşlər.
Ümumi bir xəbərdarlıq siqnalı da olmuşdur. Şuşa şəhərinin
yaxınlığındakı Şuşa kəndində atılan top atəşi ilə verilən xəbər
darlıq üzrə Şuşa qəzası kəndləri ilə yanaşı, Qarabağın Cavan
şir və Zəngəzur qəzalarında da erməni əhalisi qiyam etmişdi.
Əlbəttə, bu qiyam nə qədər böyük bir miqyasda hazırlansa da,
onların hücumları dəf edilmişdir.
CAVANŞİR - «Daşnaksütyun» üzvlərinin Cavanşir qəzasın
da törətdikləri qırğınların əsas səbəbi bu ərazilərdə yaşayan
azərbaycanlıları yurdlarından qovub, həmin yerlərə erməni
151
ləri köçürmək idi. Bu məqsədlə onlar Tərtər və Xaçın dai
rələrindəki kəndləri dağıdaraq Gəncədən Şuşaya qədər şose
yolu çəkmək qərarına gəlmişdilər. «Daşnaksütyun» komitəsi
həmin yolun çəkilməsi üçün 60 min manat pul da ayırmışdı.
O dövrdə Cavanşir uyezdi üç polis sahəsinə bölünərək idarə
olunurdu. Birinci və ikinci sahələrdə Həsənqaya, Sərv, Ya
rımca, Sistula, Kaxrılar kəndlərindən başqa yerdə qalan kənd
lər azərbaycanlılara məxsus idi. Üçüncü sahə isə Dağbasar
kəndlərindən ibarət olub, əsasən varlı və sərvət sahibi olan
ermənilərin əlində idi. Bu sahədə azərbaycanlıların yaşadıqla
rı Dəmirli, Hacıqərvənd, Çıraqlı, Umudlu, İmarət Qərvənd,
Xaçın çayı boyunca Şaxavənd, Köynəpay, Əliağalı, Sırxavənd,
İsmayıIbəyli kimi dağlıq kəndləri var idi ki, onlara da Kolanılar
deyilirdi. Ermənilərin xəfiyyə cəmiyyəti çalışırdı ki, bu kənd
ləri ələ keçirsin. Çünki onlara elə bir yol lazım idi ki, İrəvan,
Şuşa, Zəngəzur və Gəncə erməniləri bir-biri ilə daim əlaqədə
ola bilsinlər. M.S.Ordubadi yazırdı ki, daşnaklar azərbaycanlı
kəndlərinə ciddi zərbələr vurmaq üçün hər an tədarükdə idi
lər.
1905-ci il sentyabrın 26-da odlu silah daşıyan bir dəstə
«Daşnaksütyun» vəhşiləri Əsəd adlı bir müsəlmanı öldürür.
Bu xəbər camaata çox pis təsir bağışlayır. Belə ki, həmin gün
ermənilərdən bir neçə yük barıt, bomba, tüfəng və İsveçrə
dən göndərilmiş odlu silahlar müsadirə olunur. İstintaq zamanı
müəyyən edilir ki, içi bomba və barıtla dolu iki yeşik sursat
kənd müəllimləri Andriyans, Mirzəyans və Sabah Sahakyans
adlı şəxslərə yetişməli imiş. Bu hadisədən bir neçə gün sonra
«Daşnaksütyun»un firqə üzvləri Hacıqərvənd kəndinin sakini
Hümmət bəy Paşabəyoğlunu əsir edib aparır və vəhşicəsinə
qətlə yetirirlər. Eyni vaxtda Sırxavənd kəndindən meşəyə get
miş Abbasqulu və İman Həsənxan oğlu ermənilər tərəfindən
öldürülür, başları kəsilir, meyitləri isə yandırılır. Bu vəhşilikləri
cavabsız görən separatçılar 1905-ci il oktyabrın 3-də şeypur
152
Dostları ilə paylaş: |