sədaları altında 400 nəfərdən yuxarı erməni atlıları ilə xalqı
mızın qəddar düşməni Amazaspın başçılığı altında Sırxavənd
kəndinə hücuma keçirlər. Bu yürüşdən qorxuya düşən kənd
əhalisi meşələrə qaçanda quldur ermənilər tərəfindən qətlə
yetirilir. Az bir zamanda Sırxavənd kəndi «islam cəsədləri» ilə
dolur. Ondan sonra Sırxavəndə qonşu olan Əliağalı kəndləri
talan edilib dağıdılır. Məşhur mülkədar İsmayıl bəy və Cavad
ağa Cavanşirin imarətləri də qarətdən sonra yandırılır. Vəh
şilər südəmər uşaqları beşiyində odlayır, bəzən də anaların
qucağından alıb divarlara çırparaq parça-parça edib süngülərə
keçirirlər.
Əhvalatdan bir gün sonra bu ağrılı xəbər Tərtər qəsəbəsinə
yetişir. General Taqaşvili sülh üçün iddiaçı olan millətləri Tər
tərə dəvət etsə də, azərbaycanlılardan başqa ora heç kəs ayaq
basmır. «Daşnaksütyun» orduları həmin il noyabrın 22-də Ma-
dagiz, Çaylı, Namis və digər erməni kəndləri könüllülərinin
köməyi ilə Dəmirli kəndini mühasirəyə alırlar. Sonra kəndin
imarətləri atəşə tutulur.
Separatçı quldur birləşmələrinə müqavimət göstərmək üçün
Cavanşir qəzasının müsəlmanları şura çağırıb tədbirlər görmək,
müdafiədən hücuma keçib erməniləri qovmağı təklif edirlər.
Lakin çox təəssüflər olsun ki, Cavanşir bəyləri həmin şuranın
işinə mane olur, təkliflərini qəbul etmirlər. Bu da noyabrın
31-də Hacıqərvənd və Çıraqlı kəndlərinin faciələri ilə nəticə
lənir. Həmin kəndlərin camaatı Pürxud kəndinə çəkilir. Ermə
nilər bu kəndi də qarət edib yandırırlar. Oktyabr ayının 3-dən
dekabr ayına qədər Dəmirli, Çıraqlı, Hacıqərvənd və Pürxud
kəndləri yanıb qurtarır. Bu vaxt Tərtər dərəsində Umudlu
kəndindən başqa bir müsəlman kəndi qalmamışdı. Ona görə
də kənd camaatı Pivovarovdan mühafizə üçün kömək istəiyr
ki, buradan köçüb getsinlər. Qəza rəisi müxtəlif bəhanələrlə
azərbaycanlıların bu müraciətinə də baxmır. Umudlu camaatı
1905-ci il dekabrın 26-da qiymətli əşyalarını arabalara yüklə
153
yib, sürülərini də götürüb kəndi tərk edir. Lakin yolda erməni
hiyləsinə düçar olurlar. Vəhşilər bu insanları da qəddarcasına
qətlə yetirirlər. Qarışıqlıqda həmin gecə insan sallaqxanasın
dan yalnız 30 nəfər sağ qurtara bilir.
M.S.Ordubadi özünün «Qanlı illər» əsərində yazırdı: «Bə
şər tarixinə nəzər salsaq görərik ki, indiyə qədər heç bir xalq
qadın tayfasına bu qədər cəfa etməmişdir ki, ermənilər Umud
lu camaatına etdilər. Bir ananın qabağında 3-4 balasını qurban
edib, balalar əl-ayaq çaldıqda ananı gözləri yaş ilə dolu bir
halda bihörmət etmək insafdırmı?! Budurmu erməni mədəniy
yəti?! Bu xəbis rəftarla istiqlaliyyət həvəsində olan bir millətin
axırı nə olacaqdır, xəyalındayam. 150-yə qədər övrət və kişini
doğrayıb, bir-biri üstə qalayıb atəş ilə yaxmaq mədəniyyətli
bir millətə yaraşandımı?.. Bircə Cavanşirdə olan məzlumiyyət
layiqincə yazılsa idi, islamların məzlumiyyətini isbat üçün ki
fayət edərdi».
Erməni daşnakları 1906-cı il yanvarın birinci günü Amazas-
pın rəhbərliyi ilə Papravəndə hücum edirlər. Lakin burada on
lar biabırcasına məğlubiyyətə uğrayırlar.
1917-ci ilin dekabrından başlayaraq Kolanlı icmasına da
xil olan kəndlər ermənilər tərəfindən, demək olar ki, tamami
lə dağıdılmışdı. Daşnak quldur dəstələri həmin azərbaycanlı
kəndlərində basqınlar törətmiş, onlardan Ermənistan Respub
likasına tabe olmağı tələb etmişlər. Hətta azərbaycanlılardan
zorla vergi toplamışlar. Həmin kəndlərin əhalisinin bu cür kölə
vəziyyəti bir çox aylar, bəzi kəndlərdə isə hətta 1918-ci ilin
sentyabr-dekabr aylarına qədər davam etmişdi. Nəhayət, ermə
nilərin əlindən cana doymuş həmin kəndlərin əhalisi qərara
gəlmişlər ki, nə yolla olursa-olsun erməni quldur dəstələrinin
əhatəsini yarıb arandakı azərbaycanlı kəndlərinə getməlidir
lər. Onlar bu əməliyyatı həqiqətən dəhşətli tələfatlar hesabına
həyata keçirə bildilər. Qaçqın kəndlilərin çoxu - xüsusilə qa
dınlar və uşaqlar soyuqdan, aclıqdan və xəstəlikdən yollarda
154
məhv olmuş, qaça bilməyənlər - xəstə, qoca və hətta əlillər
belə qəddarcasına güllələnmiş, xəncərlə doğranmışlar.
Toqquşmalar zamanı bir neçə kənd camaatı (İmarət Qər
vənd, Umudlu) ermənilərin təqibindən yaxa qurtarmaq üçün
hətta qarlı Murov dağının keçilməz yollarına üz tutmuş və
daha çox itki vermişdi. Ermənilərin həyasızlığı o yerə çatmış
dı ki, 1918-ci ilin yaz və yay aylarında Cavanşir qəzasının
düzənlik hissəsinin müsəlman əhalisinə qarşı da zorakılıq tət
biq edilmişdi. Ermənilər Tərtər çayının qabağını kəsərək başqa
istiqamətə yönəldir və qəzanın aran kəndlərinin əkinlərini su
suz qoyaraq onlara böyük zərər vururdular. İş o yerə çatmışdı
ki, aran kəndlərində içməli su belə yox idi.
Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasına təqdim olunmuş araşdır
malara və onların əsasında tərtib edilmiş aktlara görə Cavanşir
qəzasında ermənilərin müsəlman əhaliyə vurduğu zərər on
larca milyon manata bərabər olmuşdur.
QAZAX
1905-1906-cı illərdə Qazax uyezdində müsəlman kəndləri
son dərəcə imkansız bir vəziyyətdə idi. Ona görə də azərbay
canlılar ermənilərin rəftarındakı dəyişiklikləri gördükdən son
ra daha güclü kəndlərdə yerləşməyə başlamışdılar. Kəndləri
sahibsiz görən erməni qonşular isə həmin əraziləri talan edib
yandırır, oranın mühafizəsi üçün qoyulmuş bir neçə nəfəri
öldürür və ya əsir alırdılar. Bu xəbəri eşidən islam kəndliləri
qəzəblənib camaatı köçmüş Pipis adlı erməni kəndini yan
dırırlar. Həmin hadisənin ardınca 1906-cı il yanvarın 22-nə
təsadüf edən Qurban bayramında Qızılhacılı camaatı erməni
əsgərləri tərəfindən gülləbaran edilir. Ə lilləri, qocaları, həddi-
buluğa çatmamış qızları, anaları qətlə yetirir, əsir alır, talanlar
törədirlər.
Tarixçilərin yazdığına görə, Qazax uyezdində üç dəfə dəh
şətli vuruşma olmuşdur. Birincisi Əlibəyli davası idi. İkincisi
155
Dostları ilə paylaş: |