Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi
Yüklə 3,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
lari müharibəyə çağırırdılar. Noyabrın 2-nə qədər hətta bir sıra hadisələr də baş vermişdi. Noyabrın 20-si axşam saat 9-da isə müsəlmanlarla ermənilər arasında daha ciddi münaqişə oldu. Həmin münaqişənin səbəbkarı yenə də ermənilər idi. Noyab rın 29-na qədər davam edən döyüşlərdə müsəlmanlardan 15 nəfər qətl edildi, çoxlu yaralananlar oldu. Hökumət bütün bu qanlı iğtişaşların qarşısını almaq üçün hər iki tərəfin nümayəndələrinin iştirakı ilə sülh danışıqları na başlamağı qərara aldı. 1906-cı il fevral ayının 20-də Tif lis şəhərində Qafqaz canişini Vorontsov-Daşkovun rəhbərliyi altında sülh danışıqlarına başlanıldı. Hökumət tərəfindən bu məclisə tam nəzarəti başda canişin Vorontsov-Daşkov olmaq la Tiflis, İrəvan, Gəncə qubernatorları, canişinlərin müavinləri və başqaları aparırdılar. Müsəlmanlar tərəfindən nümayəndə heyətinə Bakıdan Əhməd bəy Ağayev, Kərbəlayı İsrafil Hacı yev, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Tiflisdən Məhəmməd Ağa- bəkirov, doktor Qarabəyov, Gəncədən Əliəkbər bəy Xasməm- mədov, Ədil xan Ziyadxanov və başqaları daxil idi. Erməni vəkilləri isə «Müşak» qəzetinin müdiri Kalantar, Tiflisdən Xa- tisov, Samson Arutyunov, Bakıdan Xatisov, Muşeqsyan, doktor Stepanov, Arakelyan, Taqiyanusov, Ter-Avanesov, arximandrit Muradyan və başqaları idilər. Fevralın 20-də gündüz saat 1-də erməni və müsəlman və killəri «Humayun» sarayına toplaşırlar. Canişin Vorontsov- Daşkov qısa nitq söyləyib sülh danışıqlarının başlandığını bildirir. Çıxışdan sonra canişin sarayına yollanır, məclisi ge neral Malama aparır. Məclisdə iki mühüm məsələ önə çəki lir: birincisi, müsəlmanların yaylağa köçməsini dayandırmaq, ikincisi isə ermənilərin terror və digər qatil dəstələrini aradan götürmək. Uzun sürən müzakirələrdən sonra birinci məsələ ilə bağlı general Malama öz çıxışında bildirir ki, indiki vaxtda köç mə sələsini pozmaq əsla mümkün deyil. Ona görə də bu məsələ nin gələcək üçün müzakirəsinin aparılmasını tövsiyə edir. 165
Sülh danışıqlarının gedişi barədə Rusiyanın Osmanlı impe riyasının - Anadolunun şərq əyalətlərində uzun illər konsul olmuş, orada ermənilərin hərəkətlərini öz gözləri ilə görmüş və bunları qələmə almış M.F.Mayevski də həmin danışıqlar da iştirak etmişdir. O, «Qafqazda erməni-tatar iğtişaşı «erməni məsələsi»nin bir fazası kimi» oçerklərində yazırdı ki, ilk nitqdən başa düşülürdü ki, Qafqazda erməni-azərbaycanlı iğ tişaşının başlıca səbəblərindən söhbət gedərkən istər-istəməz müxtəlif erməni təşkilat və komitələrinin fəaliyyətinə toxunu lacaq. Onların bu qanlı toqquşmaların səbəbkarı və iştirakçı-
lari olmaları faktı heç kimdə şübhə doğurmurdu. Əhməd bəy Ağayevin, Kərbəlayı İsrafil Hacıyevin çıxışlarında həmin komi tə və təşkilatların buraxılması, fəaliyyətlərinin dayandırılması tələb olunurdu. Əhməd bəy Ağayev qeyd edirdi ki, hətta Qaf qazda olan mənsəb sahibləri və hakimlərin çoxu erməni ter rorundan qorxub, ədalət və insaf naminə iş görmürlər. Erməni vəkili Xatisov isə azərbaycanlıların iddialarına qarşı belə bir cavab verdi: «...Biri deyəcək günahkar «Daşnaksiityun» təşki latıdır, başqası deyəcək panislamizmdir!.. Bu bizi hara apara caq?.. Hökumət nümayəndələrinin qarşısında mən açıq bəyan edirəm ki, bu işdə hakimiyyət cinayətkarcasına fəaliyyətsizlik və səhlənkarlıq göstərmişdir». Mayevski qeyd edir ki, bu, Qaf qazdakı hakimiyyət orqanlarına qarşı kobud və birbaşa çağırış idi. Uzun sürən müzakirələrdən sonra vəziyyətin gərginləş diyini görən erməni vəkili Xatisov deyir ki, «Daşnaksütyun» partiyasının erməni-azərbaycanlı toqquşmasında rolu, guya, özünümüdafiə vəzifələrinə yönəldilmişdir. Erməni nüma yəndələrinin cidd-cəhdlərinə baxmayaraq, növbəti iclaslarda azərbaycanlı nümayəndələr «Daşnaksütyun» və digər terrorçu təşkilatların buraxılması və fəaliyyətlərinin dayandırılması mə sələsini təkidlə tələb edirlər. Tiflisdə Qafqaz canişinliyi rəhbərlərinin iştirakı ilə keçirilən erməni-azərbaycanlı sülh danışıqlarında ən çox mübahisəyə 166
səbəb olan məsələlərdən biri də erməni-azərbaycanlı iğtişaş ları zamanı əhaliyə dəymiş zərərin ödənilməsi ilə bağlı idi. Həmin danışıqlarda bu məsələ də açıq qaldı. Sülh danışıqlarının sonunda general Malama demişdir: «Ter ror barəsində belə qətnamə qəbul edək ki, hökumət ciddi tə şəbbüs edib terroru aradan götürsün və müsəlləh partiyaları dağıtsın». Məclis bu qətnaməni səs çoxluğu ilə qəbul etmişdi. Lakin zaman-zaman müxtəlif illərdə törədilən sonrakı qanlı hadisələr, kütləvi qırğınlar, müharibələr, deportasiyalar, terror lar bu quldur partiyaların, təşkilatların və komitələrin fəaliyyət lərinin daha geniş miqyas aldığını göstərir. 1905-ci ilin fevralından 1906-cı ilin payızına qədər erməni-azərbaycanlı münaqişələri nəticəsində 10.000 nəfər öldürülmüş, 7 şəhərin və 252 kəndin əhalisinə ziyan vurul muşdu.
ləşmələri Acaraca, Danqal, Mulanis, Murcaxet, Radızka, Qa- vur, Gumriz kəndlərinə basqınlar etmişlər. Onların hamısının sakinləri vəhşicəsinə öldürülmüşdür. 21 may 1918-ci ildə isə rus hərbi həkimi Xoroşenkonun məlumatına görə, «Daşnak- sütyun» erməni terror təşkilatının peşəkar qatilləri Axalkalaki- də və ətraf kəndlərdə yüzlərlə azərbaycanlını süngüyə çəkib doğram-doğram etmişlər. Məlumatda deyilir ki, «XX əsrin si vilizasiyalı ermənilərinin vəhşilikləri bax budur». Daha sonra erməni quldur birləşmələri Gürcüstanın Axalsixi ərazisini ələ keçirmişlər. «Daşnaksütyun» erməni terror təşkilatının proqra mına görə, bura guya «əzəli erməni ərazisidir». Vəhşicəsinə qətlə yetirilən dinc sakinlərin əksəriyyəti gürcülər idi. Həmi şəki kimi, yenə də qadınlar, qocalar və uşaqlar erməni qətlia- mının qurbanları olmuşlar.
kəmli siyasi və ictimai xadimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyə tinin yaradıcılarından biri Fətəli xan Xoyski «Daşnaksütyun» 167
Yüklə 3,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|