çirirdilər. Təkcə insanları qətlə yetirmirdilər. Soydaşlarımızı
Mil-Muğan ovalığına köçürəndən sonra onların yerinə Livan
dan, Suriyadan gətirilmiş yüz minlərlə erməni məskunlaşdırıl
dı. Türklərin çıxarıldığı kəndlərin, şəhərlərin, qəsəbələrin ad
ları dəyişdirilərək erməniləşdirildi. 1935-1973-cü illərdə 465-
dən çox yaşayış məntəqəsinin adı birdəfəlik dəyişdirildi. Bu iş
o qədər sürətlə həyata keçirilirdi ki, çox halda ad tapmadıqda
hərfi tərcüməyə üz tuturdular. Məsələn, Qoşabulaq (Zuyk Ax-
bur), Gədiklər (Gedikner), Subasar (Sebasar) və s. Erməni tarix
çisi Z.Koçkotyan hələ 1932-ci ildə çap etdirdiyi «Ermənistan
əhalisi 1830-1930-cu illərdə» adlı statistik kitabında göstərirdi
ki, Ermənistanda mövcud olan 2.310 kənddən 2.000-də əvvəl
lər azərbaycanlılar yaşamışlar. İndi həmin iki min kəndin adını
ermənilər dəyişdiriblər. Bu, 1932-ci ilin məlumatıdır. Sonuncu
deportasiyadan - 1988-ci ildən sonra isə ermənilər qədim
oğuz yurdunda, indiki Ermənistanda olan türk toponimlərinin,
demək olar ki, 98 faizini dəyişdiriblər.
Faktlar təsdiqləyir ki, 1948-ci ildə Ermənistan SSR-də baş
lanan növbəti vəhşilik - azərbaycanlıların köçürülmə əməliy
yatı, qərara görə, 1950-ci ilədək davam etdirilməli idi, amma
ermənilər onu 1953-cü ilədək, ondan sonra da apardılar. Tarix
elmləri doktoru Yaqub Mahmudov yazır: «Qeyri-insani şərait
də deportasiya olunmuş əhalinin böyük əksəriyyəti yollarda,
isti M il, Muğan düzlərində qırıldı...»
Bu, sadəcə köçürülmə əməliyyatı yox, əsl soyqırımı idi.
176
Sonuncu deportasiyanın
qanlı olayları
İndiki
Ermənistanın
tamamilə türksüzləşdirilməsi
1988-ci ildə baş tutdu. Əslində, Moskvada hazırlanan
ssenari üzrə həmin ilin fevralında ortaya Qarabağ kar
tı atıldı. Bu «kart oyunu»nun başlanmasına qədər isə
Ermənistanda artıq bir sıra tədbirlər görülürdü. Onlar
bir tərəfdən Suriya, Yunanıstan, Livan, İran, Bolqa
rıstan, Rumıniya, Fransa, Misir və başqa ölkələrdən
ermənilərin köçürülərək Ermənistanda yerləşdirilməsi-
ni təmin edir və onların mənzil problemlərinin həlli
naminə azərbaycanlıların evlərini ələ keçirmək üçün
müxtəlif hiyləyə əl atırdılar. Xüsusilə də yüksək vəzi
fədə çalışan azərbaycanlı rəhbər kadrların ermənilərlə
əvəz edilməsinə səy göstərilirdi.
Demək olar ki, qısa müddət ərzində Vedi, Zəngibasar, Kras-
noselo rayon partiya komitələrinin birinci katibləri, on rayonda
isə ikinci və üçüncü katiblər ermənilərlə əvəz olundu. Bunun
ardınca İrəvanda müxtəlif nazirliklərdə yüksək vəzifələrdə ça
lışan azərbaycanlılar işdən azad edildi. Ermənilər hər vəchlə
Azərbaycan dilində çıxan qəzetləri, institutların Azərbaycan
fakültələrini bağlamaqla soydaşlarımızın sıxışdırılmasına çalı
şırdılar. Eləcə də şəhər, rayon, kənd, qəsəbə, çay, dağ, yer-
yurd adları da erməniləşdirilirdi. Süni surətdə də azərbaycanlı
ların beyninə yeritməyə çalışırdılar ki, əslində, sizin vətəniniz
Azərbaycandır, köçüb ora gedin.
SSRİ dövründə Ermənistanın əl-qol açmasına hər cür şərait
yaradılıb. Ermənilər isə məhz Moskvadakı havadarlarına arxa
lanaraq planlı şəkildə «Böyük Ermənistan» dövlətini yaratmaq
xülyasını heç vaxt unutmayıblar. Hələ sovet dövründə Ermənis-
177
tan yeganə respublika idi ki, orada hər küçənin, müəssisənin,
kolxoz və sovxozun, orta ixtisas məktəbinin, xəstəxananın,
parkın adı ermənicə idi. Bizim respublikada isə erməni adla
rına o qədər geniş meydan verilmişdi ki, hətta S.Şaumyanın
adına iki rayon, mədəniyyət evi, park, daha nələr var idi...
Azərbaycanda rus dilini zəif bilənləri işə çətinliklə götürürdü
lər. Amma Ermənistanda bütün kargüzarlıq işi öz dillərində
gedirdi,
Maraqlı bir faktı diqqətə çatdıraq. 1954-cü ildə A.Mikoyan
İrəvana gəlib. O zaman millətçi ermənilərin cidd-cəhdlə baş
ladıqları Naxçıvan və Qarabağla bağlı söhbətlər hələ də sən
giməmişdi. Ermənistan Ali Sovetində söhbət zamanı Mikoyan
öz qaniçənlərinə bildirib ki, o, Xruşşovla danışıb Qarabağla
Naxçıvanın Ermənistana birləşdirilməsi layihəsini təsdiq et
dirəcək. Elə bu söhbətdən də ilhamlanan ermənilər Mikoya-
nın şəninə banket təşkil ediblər. Erməni yazıçısı H.Koçaryan
Mikoyanın şərəfinə dediyi tostda onu «erməni xalqının xilas
karı» adlandıraraq bildirib: «Türkiyədə erməni soyqırımının
qisas alıcısı olan, xalqımızın qəhrəman oğlu Andronik haq
qında əsərlər yazmışıq. Ancaq onların nəşrinə icazə vermir
lər. Sizdən bütün yazıçılar, ziyalılar adından xahiş edirəm ki,
özünüzün də yaxşı tanıdığınız Andronikin haqqında yazılmış
bu əsərlərin nəşr edilməsinə, hətta yenilərinin yaradılmasına
və onun Ermənistanda ən azı iki-üç yerdə heykəlinin qoyul
masına icazə verəsiniz». Əlbəttə, ermənilərin bu arzusu Mi-
koyanın da ürəyindən idi. Amma onu birdən-birə, açıq şəkildə
reallaşdırmaq çətin olardı. Bu söhbətdən on il sonra - 1965-ci
ildə daşnakların çirkin niyyətləri yenə baş qaldırdı. Onlar «er
məni soyqırımı»nı Ermənistan SSR-də rəsmi dövlət tədbiri kimi
qeyd etdilər və İrəvanda qədim bir məscidi sökdürərək onun
yerində bu tayqulaq quldurun heykəlini qoydular. 24 aprel
Ermənistanda matəm günü elan edildi. Muzeylərdə, arxiv ida
rələrində, mədəniyyət ocaqlarında Andronik və onun «qəh
178