natla çıxış etdi. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 1993-cü ildə
xalqın təkidli tələbi ilə hakimiyyətə qayıdışından sonra bir sıra
məsələlərlə yanaşı, Sumqayıt hadisələrinə də aydınlıq gətirildi
və onun başvermə səbəbləri araşdırıldı. Məhz bundan sonra
ermənilərin əsl siması üzə çıxdı. Məlum oldu ki, Sumqayıt
hadisələri əvvəlcədən planlaşdırılmış ssenari əsasında həyata
keçirilib. Ermənilər, əslində, bununla gələcəkdə həyata keçi
rəcəkləri digər faciələri ört-basdır etmək niyyəti güdürdülər.
Sumqayıt hadisələrinin başvermə səbəbləri araşdırılarkən
ortaya belə bir sual çıxır: ermənilər öz təxribatlarını həyata
keçirmək üçün niyə məhz bu yolu seçdilər? Cavab məlumdur:
ölkəmiz əleyhinə güclü ideoloji mübarizə aparmaq, habelə
soydaşlarımızın Qərbi Azərbaycandan zorla qovulmalarının
səbəblərini ört-basdır etmək. Onlar belə bir ssenarini beynəl
xalq aləmdə Azərbaycan haqqında mənfi rəy formalaşdırmaq
məqsədi ilə reallaşdırdılar. Xəyanətkar qonşularımız dünyaya
əvvəlcədən guya azərbaycanlıların Sumqayıtda yaşayan er
mənilərə qarşı zorakılıq etdiklərini, təzyiqlər göstərdiklərini
planlaşdırılmış formada təqdim etməyə can atırdılar. Halbuki
əslində insanları qətlə yetirənlər elə ermənilərin özləri idi.
Təəssüf ki, respublikamız həmin dövrdə güclü informasiya
blokadasına alınmışdı. Dünyaya birbaşa çıxışımız olmadığın
dan əsl həqiqətləri beynəlxalq aləmə çatdıra bilmirdik, xarici
aləmdən təcrid olunmuşduq. Azərbaycanın digər bölgələrin
də baş verən iğtişaşlar da «Krunk» təşkilatının gizli dəstəyi
ilə hazırlanmış məxfi əməliyyatların tərkib hissəsi idi. Sov.İKP
MK-nın birinci katibi Mixail Qorbaçovun, akademik Aqanbek-
yanın, digər yüksək vəzifəli ermənilərin, habelə SSRİ Dövlət
Təhlükəsizlik Komitəsi əməkdaşlarının da bu işdə xüsusi rolu
vardı.
O vaxtlar şəhərin icra qurumlarının, hüquq-mühafizə or
qanlarının fəaliyyəti SSRİ rəhbərliyi tərəfindən ciddi şəkildə
nəzarətə götürülmüşdü. Şəhər prokuroru İsmət Qayıbovun və
191
digər səlahiyyət sahiblərinin hadisələrə qarışmağa ixtiyarı yox
idi. SSRİ Prokurorluğunun xüsusi istintaq qrupu, Dövlət Təh
lükəsizlik Komitəsinin nümayəndələri şəhərə ezam olunmuş
dular. Hadisələr baş verərkən soydaşlarımızın qeyri-qanuni
həbs edilmələri, ölüm cəzasına məhkum olunmaları məhz
bu amillərlə bağlı idi. Şəhərə əvvəlcədən çəkiliş və terrorçu
qrupların göndərilməsi, xarici müşahidəçilərin dəvət edilməsi
bu hadisələrin məqsədyönlü şəkildə düşünülmüş planın tər
kib hissəsi olduğunu göstərir. Sumqayıt Şəhər İcra Hakimiy
yəti Siyasi partiyalar və ictimai təşkilatlarla iş şöbəsinin müdi
ri Seyfəddin Rəhimov 1988-ci ilin fevral hadisələrini tarixin
qara səhifəsinə düşmüş dəhşətli faciələr kimi xarakterizə edir:
«Artıq neçə əsrdir ki, ermənilər azərbaycanlılara qarşı torpaq
iddiaları aparır, ərazilərimizi özününküləşdirir, soydaşlarımıza
qarşı genosid siyasəti həyata keçirirlər. Erməni şovinistləri bu
siyasəti XX əsrdə də davam etdirdilər və soydaşlarımızı tarixi
ata-baba torpaqlarından, isti ocaqlarından qovaraq ərazilərimi
zi zəbt etdilər. Sumqayıt hadisələri erməni şovinistlərinə özlə
rini dünyaya «yazıq», «zavallı» millət kimi təqdim etmək üçün
lazım idi. Ötən əsrin 80-ci illərinin sonlarında respublikamıza
rəhbərlik edənlərin bacarıqsızlığı da hadisələrin dünya ictima
iyyətinə təhrif olunmuş formada çatdırılmasına imkan yaratdı.
O vaxt Sumqayıtda bir qrup adam istədiyini edir, aidiyyə
ti təşkilatlar isə seyrçi münasibət göstərirdilər. Səriştəsiz rəh
bərlərin bu cür hərəkətləri onların şəhərdə fəallığını daha
da artırdı. Şəhər partiya komitəsinin birinci katibi Cahangir
Müslümzadə həmin vaxt məzuniyyətdə olduğundan hadisələ
rə vaxtında və lazımi reaksiya verilmədi. Yalnız bir gün keç
dikdən sonra Mərkəzi Komitənin səlahiyyətli nümayəndələri
şəhərə gəldilər. Həmin dövrdə Nazirlər Sovetinin sədri işlə
yən Həsən Seyidov və bir neçə məmurdan ibarət nümayəndə
heyəti Sumqayıta daxil olanda artıq iş-işdən keçmişdi. Erməni
təbliğat maşını baş verənləri lentə köçürərək dünyaya çatdı
192
randa yerli təşkilatlar çaşbaş qalmışdı, nələrin baş verdiyini
heç müəyyənləşdirə də bilmirdilər. Hadisələr şəhərdə keçmiş
SSRİ-nin hüquq-mühafizə orqanlarının səlahiyyətli nümayən
dələrinin gözü qarşısında baş verir, onlar isə heç bunun qarşı
sını almaq barədə belə düşünmürdülər.
Ermənilər Sumqayıtı əbəs yerə hədəf seçməmişdilər. Hə
min ərəfədə minlərlə soydaşımız Ermənistandan - öz ata-baba
yurdlarından qaçqın düşmüşdü. Soydaşlarımız Sumqayıta pə
nah gətirərkən burada xeyli məxfi erməni təxribatçısı fəaliyyət
göstərirdi. Planlı şəkildə aparılan qətllər, talanlar və digər ci
nayət halları göstərir ki, proseslər şəhərdəki qüvvələr tərəfin
dən idarə edilirdi. Hadisələrin Moskvadan göndərilmiş yüksək
səlahiyyətli şəxslərin gözü qarşısında törədilməsi onların hər
şeydən məlumatlı olduğunu söyləməyə əsas verir.
Ümumiyyətlə, 1988-ci il fevral ayının 27-də Sumqayıtda
iğtişaşlara əvvəlcədən planlaşdırılmış şəkildə start verilmişdi.
İtaətsizlik baş alıb gedirdi. Hüquq-mühafizə orqanları iflic və
ziyyətinə düşmüşdü. Bütün silahlar onlardan alınmışdı. Nəti
cədə bir çox ticarət, ictimai-iaşə və məişət obyektləri dağı
dıldı, maşınlar yandırıldı. Mitinq iştirakçılarını sakitləşdirmək
qeyri-mümkün idi. Həmin anlar sovet qoşunları Sumqayıtın
ayrı-ayrı məhəllə və mikrorayonlarına dislokasiya olunmuşdu.
Lakin hadisələrə müdaxilə etmirdilər. Fevral ayının 28-də və
29-da şəhərdə qanlı aksiya baş verdi. Mart ayının 1-də isə şə
hərdə komendant saatı elan olundu. İndi o günləri xatırlayan
da hələ də aktuallığını itirməmiş suallarla üzləşirsən. Məsələn,
sovet qoşunları niyə gözləmə mövqeyi tutmuşdular?
Mixail Qorbaçov 1988-ci il iyul ayının 18-də SSRİ Ali Sove
tinin iclasında «Qoşunlar Sumqayıta bir saat gecikmişdi» fikrini
söyləmişdi. Bu fikir tamamilə yalan idi. SSRİ müdafiə naziri
Yazov «Sumqayıtın əks-sədası» sənədli filminin çəkiliş qrupu
na verdiyi müsahibəsində bu faktı təkzib etmişdi. Filmin ssena
ri müəlliflərindən biri, sumqayıtlı jurnalist Eyruz Məmmədov
193
Dostları ilə paylaş: |