Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

o  günləri  belə  xatırlayır:  «Dmitri  Yazov  tam  ciddiyyəti  ilə  bizə 

bildirdi  ki,  Sovet  ordusu  heç  bir  vaxt  heç  bir  yerə  gecikməyib. 

Baş  komandanın  əmri  olmadan  komendant  saatı  elan  etməyə, 

əsgərin  silah  işlətməyə,  güllə  atmağa  ixtiyarı  yoxdur».

Erməni  ekstremistləri  məhz  Sumqayıt şəhərini  ona  görə  seç­

mişdilər  ki,  orada  10  minə  yaxın  yeniyetmə  texniki  peşə  mək­

təblərində  təhsil  alırdı.  Azərbaycanın  müxtəlif  regionlarından 

gələn  həmin  gənclərin  əksəri  valideyn  nəzarətindən  uzaq  idi. 

Şəhərdə  kriminogen  vəziyyət  xoşagələn  deyildi.

Həmin  günlər  100-dən  yuxarı  saqqallı  və  qara  gödəkçələr 

geyinmiş  erməni  ekstremistləri  Sumqayıtda  idilər.  Əksəriyyə­

ti  «Dalğa»  və  «Sumqayıt»  mehmanxanalarında  qalırdı.  Onlar 

əhali  arasında  müxtəlif  şayiələr  yayır,  aranı  qızışdırır,  erməni­

lərin  evlərinə  soxulmağa  təşviq  edirdilər.  Gənclər də  asanlıqla 

təxribata  uyurdular.

Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  Ermənistan  rəhbərliyi,  ideo­

loqları  Sumqayıt  hadisələrindən  bir  kart  kimi  istifadə  edərək 

azərbaycanlıları  vəhşi,  quldur,  qaniçən  bir  millət  kimi  dünya 

ictimaiyyətinə  təqdim  etmək  üçün  təbliğat  mexanizmini  işə 

saldılar.  «Azərbaycanda  ermənilər  qırılır,  qətlə  yetirilir,  baş­

ları  kəsilir,  yandırılır»  və  s.  kimi  cəfəng  uydurmalar  yayılırdı. 

Hadisələr  zamanı  Sumqayıta  xaricdən  ezam  olunmuş  Artaşes 

Qabrielyan  videokamera  ilə  hadisələrin  bəzi  məqamlarını  len­

tə  aldı,  sonralar onlar  montaj  olunub  xarici  telekanallarda  gös­

tərildi.

Sumqayıtda  baş  verən  hadisələrdə  əsas  təşkilatçılardan  və 

icraçılardan  biri  də  Eduard  Qriqoryan  idi.  O,  iki  dəfə  məh­

kum  olunmuşdu  və  heç  yerdə  işləmirdi.  «Krunk»  cəmiyyətinin 

fəal  üzvü  idi.  İstintaq  qrupunun  materiallarından  aydın  olur 

ki,  1988-ci  il  fevral  ayının  ortalarında  onun  yaşadığı  mənzilə 

Yerevandan  bir  qrup  emissar  gəlibmiş.  Qriqoryan  təlimatlan­

dırılmış,  ona  pul,  narkotik  vasitələr  verilmişdi.  «Paşa»  ləqəbli 

Edik  ertəsi  gün  ətrafına  bir  neçə  azyaşlı  yeniyetmə  və  gənclə-

194

---

ri  topladı,  yaxın  günlərdə  bəzi  əməliyyatlarda  iştirak  etsələr, 

çoxlu  pul  verəcəyini  bildirib  onları  şirnikləndirdi  və  1988-ci  il 

fevral  ayının  27-29-da  Sumqayıtda  iğtişaşlara  rəhbərlik  etməyə 

başladı.

Həqiqəti  boğmağa  hesablanan  yalanlar,

uydurmalar,  şayiələr...

1988-ci  il  fevral  ayının  28-dən  29-na  keçən  gecə  erməni 

terrorçuları  xaricdə  yaşayan  havadarlarının  köməyi  ilə  Sum­

qayıtda  qan  tökdülər.  Elə  bununla  bağlı  mətbuat  səhifələrində 

yayılan  böhtanlar,  erməni  millətçilərinin  çirkin  niyyətli  kampa­

niyaları  həqiqəti  üstələməyə  başladı.  Yerevanda  nəşr  olunan 

«Sumqayıt...  Genosid...  Aşkarlıq»  kitabı  başdan-başa  böhtan  və 

iftira  toplusuna  çevrilmişdi.  Hətta  təkzibolunmaz  faktlar  bilə­

rəkdən  və  qəsdən  təhrif olunmuş,  rəqəmləri  şişirtməklə  dünya 

ictimaiyyətini  çaşbaş  salmaq  istəmişdilər.  Hələ  1988-ci  il  30 

mart tarixli  nömrəsində  «İzvestiya»  qəzeti  belə  bir sərlövhə  ilə 

yazı  dərc  etmişdi:  «Sumqayıt:  istintaqa  şayiələr  mane  olur». 

Həqiqətən,  ermənilər  mərkəzi  -   SSRİ  Baş  Prokurorluğunun  is­

tintaq  qrupunu  da  çaşdırmaq  üçün  hər  cür  yalan  və  hiylələrə 

əl  atırdılar.  Sumqayıt  hadisələrində  həlak  olanların  sayını  bə­

zən  ağlagəlməz  dərəcədə  artırırdılar.  «Pravda»  qəzeti  4  aprel 

1988-ci  il  tarixli  sayında  yazırdı  ki,  Ermənistanın  Moskvadakı 

nümayəndəliyinin  yaydığı  məlumata  görə,  guya  Sumqayıtda

1.000  nəfərə  qədər  adam  öldürülüb.  Ermənilərin  saxta  məna­

feyi  qorunmayanda  köhnə  vərdişlərindən  əl  çəkmir,  həqiqəti 

boğmaq  üçün  şərə  və  böhtana  üstünlük  verirdilər.  Hətta  məq­

sədlərinə  çatmaq  üçün  Moskvanın  üzünə  ağ  olurdular.  Qa­

rabağ  komitəsinin  iclaslarında  Moskvaya,  Mərkəzi  Komitəyə, 

rus  xalqına  inamsızlıq  ifadə  edən  bəyanatlar  yayırdılar...  Hələ 

o  vaxtlar  Qarabağ  komitəsinə  rəhbərlik  edən  isə  Ermənista­

nın  eks-prezidenti  Levon  Ter-Petrosyan  idi.  Deməli,  hələ  sovet

195

---

vaxtından  xaricdə  yaşayan  erməni  lobbisinin  vəsaiti  və  köməyi 

ilə  Dağlıq  Qarabağı  Azərbaycandan  qoparıb  Ermənistana  bir­

ləşdirmək  üçün  çirkin  və  məkrli  oyunlar  gedirdi...

Sumqayıtda  törədilmiş  qanlı  cinayətlər  də  əvvəlcədən  ha­

zırlanmış  həmin  ssenarilərin  davamı  idi.  Bu  dəfə  baş  rolu  üç 

dəfə  məhkum  olunmuş  Eduard  Qriqoryan  oynayırdı.  «Paşa» 

ləqəbi  ilə  tanınan  bu  adam  yüksək  dairələrdə  əyləşən  er­

məni  millətçilərinin  əlində  bir  alətə,  oyuncağa  çevrilmişdi. 

Onun  barəsində  ən  dəqiq  proqnozu  SSRİ  Baş  Prokurorluğu­

nun  mühüm  işlər  üzrə  müstəntiqi,  o  vaxtlar  istintaq  qrupunun 

rəhbəri  Qalkin  verib:  «Eduard  Qriqoryan  tüfeyli  həyat  sürən 

bir  canidir.  Dəfələrlə  həbs  olunsa  da,  nəticə  çıxarmayıb.  O, 

Sumqayıtın  azyaşlı  uşaqlarını  başına  toplayıb  beyinlərini  du- 

manlandırmış,  iğtişaşlara  rəhbərlik  etmişdir.  Sumqayıtda  baş 

verən  hadisələrdə  onun  cinayət əməlləri  nəticəsində  5  erməni 

qətlə  yetirilmiş,  8  qadın  zorlanmışdır»...

Sumqayıt  hadisələrindən  dərhal  sonra  Serqo  Xanzadyan, 

Zori  Balayan  və  Silva  Kaputikyan  Qorbaçovla  görüşmüş  və 

həmin  görüşün  nəticəsi  olaraq  Sumqayıta  ordu  yeridilmişdi. 

Elə  həmin  gündən  başlayaraq  şəhərdə  komendant  saatı  tətbiq 

olundu.  Əlbəttə,  o  vaxtlar  Qorbaçov  siyasi  çeviklik  və  prinsi­

piallıq  göstərsəydi,  baş  verən  hadisələrin  qarşısı  alına  bilərdi. 

Amma  onun  təhriki  və  köməyi  ilə  hadisələr  daha  da  şiddət­

ləndi.  İş  o  yerə  gəlib  çatdı  ki,  baş  verən  hadisələrdə  400-dən 

çox  azərbaycanlı  həbsxanalara  dolduruldu.  Onlar  hər  cür  hə­

dələrə,  təqiblərə,  işgəncələrə  məruz  qaldılar.  Hələ  o  vaxtlar 

cəmi  15  yaşı  olan  Azər  Babayev  aldığı  ağır  zədədən  bu  gün 

də  əziyyət  çəkir,  çarpayı  dustağıdır.  O  günləri  xatırlayan  Azər 

Babayev,  çətinliklə  də  olsa,  bunları  deyə  bildi:  «1988-ci  il 

mart  ayının  1-i  idi.  Əmimgildən  gəlirdim.  Komendant  saatına 

nəzarət  edən  əsgərlər  yojumu  kəsdilər.  Məndən  sənəd  tələb 

etdilər.  Onda  cəmi  15  yaşım  vardı.  Dedim  -ki,  hələ  pasport 

almağa  yaşım  çatmır.  Mənim  bu  cavabım  onları  daha  da  hid-

196

---