Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

əssiibkeşləri  1988-ci  il  fevralın  27-29-da  Sumqayıtda  əsl  vəhşi­

lik  aktı  törətdilər.  Əvvəlcə  şəhərə  atılan  təşkilatçılar,  təxribatçı 

qruplar  insanları  inandırmağa  çalışırdılar  ki,  Ermənistanda  və 

Dağlıq  Qarabağda  ermənilər  azərbaycanlıları  kütləvi  şəkildə 

döyür,  öldürür,  azyaşlı  qızları  zorlayırlar.  Onlar  Bakının  Də­

miryol  vağzalına  Ermənistandan  «vaqon-vaqon  meyitlər  gə­

tirildiyində»  israr  edirdilər.  Həmin  ərəfədə  hüquq-mühafizə 

orqanlarının  səlahiyyətləri  dondurulmuşdu.  Şəhərə  vaxtında 

ordu  göndərilməsi  tələbləri  artıq  fevralın  27-də  Sumqayıtda 

olan  SSRİ  DTK-nın  sədr  müavini  Bobkov  tərəfindən  heç  eşi­

dilmirdi  də.  General  Krayevin  rəhbərliyi  ilə  fevralın  28-dən 

29-na  keçən  gecə  Sumqayıta  daxil  olmuş  ordu  hissələri  və 

daxili  qoşunlar  şəhər  Partiya  Komitəsinin  binasını  mühasi­

rəyə  alaraq  gözləmə  mövqeyində  dayanmışdılar.  Həmin  an­

larda  şəhərdə  məlum  qüvvələr  tərəfindən  erməni  millətindən 

olanlar  döyülür,  öldürülür,  incidilirdilər.  Nəticədə  26  ermə­

ni  öldürüldü.  Fevralın  29-da  günortaüstü  ordunun  proseslərə 

birdən-birə  müdaxiləsi  nəticəsində  6  nəfər  azərbaycanlı  tank­

ların  tırtılları  altında  vəhşicəsinə  qətlə  yetirildi,  400-ə  yaxın 

adam  xəsarət  aldı,  200  mənzil  talan  edildi,  50  mədəni-məişət 

obyekti  dağıdıldı,  40-dan  çox  avtomobil  zədələndi  və  bir  his­

səsi  yandırıldı...

Martın  1-dən  keçmiş  SSRİ  Prokurorluğunun  istintaq  qru­

pu  hadisələri  araşdırmaq  üçün  fəaliyyətə  başladı.  Bu  qrupa 

keçmiş  SSRİ  Prokurorluğu  Baş  İstintaq  İdarəsi  rəisinin  müavi­

ni  Nenaşev  və  Baş  Prokurorluq  yanında  xüsusilə  mühüm  iş­

lər  üzrə  müstəntiq  Qalkin  başçılıq  edirdilər.  Bundan  savayı, 

keçmiş  SSRİ  Dövlət  Təhlükəsizlik  Komitəsinin  və  SSRİ  Hər­

bi  Prokurorluğunun  xüsusi  qrupları  da  Sumqayıtda  idilər.  Üç 

minə  yaxın  günahsız  şəhər  sakini  həbs  edildi.  Onlardan  bir 

qismi  inzibati  məsuliyyətə  cəlb  olundu,  bir  qismi  isə  müxtə­

lif  yollarla  azadlığa  çıxa  bildi.  94  nəfər  haqqında  isə  cinayət 

işi  başlanıldı.  İstintaq  zamanı  tutulanların  zorakılıqla  bir-birinə

200

---

qarşı  ifadələr  verməsində  adıçəkilən  qrupla  yanaşı,  Azərbay­

canın  müvafiq  qurumlarının  üzüyola  əməkdaşlarının  da  «xid­

məti»  olmuşdur.  Məhkəmələr  də,  öz  növbəsində,  yuxarıların 

göstərişlərini  əsas  tutmuş,  baxılan  cinayət  işlərində  qanunun 

aliliyi  prinsiplərini  kobudcasına  pozaraq  ədalətsiz  hökmlər 

vermişdilər.  18  oktyabr-18  noyabr  1988-ci  il  tarixdə  Moskva­

da  keçmiş  SSRİ  Ali  Məhkəməsi  Ə.Əhmədovun,  İ.Cəfərovun, 

T.İsmayılovun  cinayət  işlərinə  baxmış,  prosesdə  müttəhimlərə 

qarşı  ittihamların  əsassızlığı  sübut  olunsa  da,  həmin  iş  bütöv­

lükdə yenidən  istintaqa qaytarılmaq əvəzinə yalnız İ.Cəfərovun 

və  T.İsmayılovun  cinayət  işinin  materialları  yenidən  təhqiqata 

verilmiş,  Ə.Əhmədova  isə  heç  bir  tutarlı  dəlil-sübut  tapma­

dan  hadisələrin  təşkilatçısı  damğası  vurularaq  güllələnməyə 

məhkum  edilmiş  və  hökm  oxunduqdan  17  ay  sonra  Moskva 

şəhərində  icra  olunmuşdu.  Haqsız  yerə  həbs  olunmuş  Elçin 

Gəncəliyev  ona  verilən  işgəncələrə  dözməyərək  həbsxanada 

intihar  etmişdi.

Hazırda  Azərbaycan  Respublikasının  Baş  Prokurorluğunda 

Sumqayıt hadisələri  ilə  bağlı  cinayət  işinin  araşdırılması  davam 

etdirilir.  Uzun  müddət  keçməsinə  baxmayaraq,  həmin  hadisə­

lərin  yenidən  araşdırılması  hansı  zərurətdən  doğmuşdur?  Baş 

Prokurorluğun  Ağır  Cinayətlərə  Dair  İşlər  üzrə  İstintaq  İdarəsi­

nin  xüsusilə  mühüm  işlər  üzrə  böyük  müstəntiqi,  baş  ədliyyə 

müşaviri  Ənvər  Həmidov  bu  suala  belə  aydınlıq  gətirir:

-   Sumqayıt  hadisələri  ilə  əlaqədar  SSRİ  Baş  Prokurorluğu­

nun  200-ə  yaxın  müstəntiqinin  və  bir o  qədər  də  əməliyyatçı­

nın  cəlb  etdiyi  istintaq-əməliyyat  qrupu  tərəfindən  iğtişaşların 

törədilməsi  səbəbləri  araşdırılmış  və  bir  çox  şəxslər  məsuliy­

yətə cəlb  edilmişlər.  Lakin  həmin  cinayət  işlərinin  öyrənilməsi 

göstərmişdir  ki,  işin  istintaqı  tam,  hərtərəfli  və  obyektiv  araş­

dırılmamış,  hadisələrin  əsl  mahiyyəti  gizlədilmiş, 

cinayətlərin 

bütün  iştirakçıları,  əsasən  də təşkilatçıları  müəyyən  edilməmiş, 

hadisələrin  başvermə  səbəbləri 

və 

şəraiti  aydınlaşdırılmamış­

d ı

---

dır.  Hazırda  aparılan  istintaqın  əsas  məqsədi  də  Sumqayıt  ha­

disələri  ilə  bağlı  erməni  yalanlarını  üzə  çıxarmaq,  toplanmış 

sübutlarla  bu  hadisələrin  əsl  mahiyyətini  açmaq,  mümkün  qə­

dər  cinayətin  bütün  iştirakçılarını,  əsasən  də  təşkilatçılarını  nə 

qədər  çətin  də  olsa  müəyyən  etməkdir.  27-29  fevral  iğtişaşları 

ilə  əlaqədar  istintaqı  aparılaraq  sonradan  dayandırılmış  5  ci­

nayət  işinin  icraatı  Azərbaycan  Respublikasının  Baş  prokuroru 

Zakir  Qaralovun  2010-cu  il  19  mart  tarixli  qərarı  ilə  təzə­

lənərək  bir  icraatda  birləşdirilmiş  və  Baş  prokurorun  birinci 

müavini,  II  dərəcəli  dövlət ədliyyə  müşaviri  Rüstəm  Usubovun 

rəhbərliyi  ilə  prokurorluq,  Daxili  İşlər  Nazirliyi  və  M illi  Təh­

lükəsizlik  Nazirliyinin  müstəntiq  və  əməliyyatçılarından  ibarət 

istintaq-əməliyyat  qrupuna  həvalə  edilmişdir.  İlkin  olaraq  epi­

zodlar  üzrə  8  bənddən  ibarət  və  hər  bir  epizod  üzrə  istintaq 

planları  tərtib  edilmişdir.

İstintaqın  tam,  hərtərəfli  və  obyektiv  aparılmasının  təmin 

edilməsi  məqsədi  ilə  ölkənin  hüquq-mühafizə  orqanlarına  və 

müvafiq  qurumlarına,  bir  sıra  kütləvi  informasiya  vasitələrinə 

və  Rusiya  Federasiyasının  Baş  Prokurorluğuna  sorğular  göndə­

rilmişdir.

Ermənilərin  Sumqayıt  hadisələri  zamanı  bir  nəfər  də  olsun 

azərbaycanlının  öldürülməməsi  ilə  bağlı  iddialarına  baxmaya­

raq,  cinayət  işləri  öyrənilərkən  müəyyən  olunmuşdur  ki,  şə­

hərə  qoşun  yeridilərkən  5  azərbaycanlının  ölməsinə  dair  Bakı 

Qarnizonu  Hərbi  Prokurorluğunda  başlanan  istintaq  işinə əsas­

sız  olaraq  xitam  verilmişdir.  Həmin  cinayət  işi  üzrə  aparılan 

əlavə  istintaq  zamanı  sübut  olunmuşdur  ki,  Bakıdakı  1  nöm­

rəli  avtobus  parkının  sürücüsü,  milliyyətcə  erməni  olan  Vale­

ri  Markaryan  içərisində  hərbçilər  olan  avtobusu  Sumqayıtda 

dinc  əhalinin  üstünə  sürmüş  və  nəticədə  4  azərbaycanlı  həlak 

olmuşdur.  Hazırda  bu  fakt  üzrə  istintaq-əməliyyat  tədbirləri 

davam  etdirilir.  Sumqayıt  hadisələrindən  sonra  erməni  tərəfi 

dərhal  antiazərbaycan  informasiya  kampaniyasına  başlamışdı.

202

---