sada, Rusiyada yaşayan erməni lobbisi tərəfindən düşünülmüş
və həyata keçirilmiş qanlı bir aksiya idi. Məqsəd azərbaycan
lıları başkəsən və quldur bir millət kimi dünya ictimaiyyətinə
təqdim etmək, bununla da Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan
alıb, Ermənistanın tərkibinə qatmaq idi.
Ümumiyyətlə desək, ermənilərin müxtəlif zamanlarda öz
çirkin və məkrli siyasətləri, başqa xalqlara qarşı qısqanc müna
sibəti, uydurmaları dünyada tanınmış bir çox siyasətçilər, ta
rixçilər, alimlər tərəfindən həmişə qəzəb və nifrətlə qarşılanıb
və qarşılanacaq...
224
Qarabağ savaşı -
amansız və ədalətsiz müharibə
Azərbaycanın əsrlərdir ki, ən ağrılı problemi olaraq
qalan Qarabağ münaqişəsinin son mərhələsinin başlan
masından artıq 25 ilə yaxın vaxt ötür. Geridə qalan
müddət ərzində müharibənin qanlı mahiyyəti səngisə
də, savaşın və təcavüzün «bəxş» etdiyi faciələr, itki
lər, qurbanlar azalmadı. Çünki cəbhə bölgəsində əldə
olunan atəşkəsə baxmayaraq, müharibə davam edir və
onun fəsadlarının sayı da durmadan çoxalır. Müharibə
məmləkətdə hər an duyulur, Qarabağ itkisi ölkədə
addımbaşı özünü yada salır. Qaçqınlıq və məcburi
köçkünlük həyatının çətinliklərində, vətəndə vətənsiz-
lik taleyinə məhkum olan yüz minlərlə insanın iztirab
larında, «yurdum hey!..» deyərək canını yad obalarda
tapşıran nakam talelərdə, Qarabağdan kənarda do
ğulan qarabağlı körpələrin görmədikləri vətənə doğru
uzanan baxışlarında, inamlarında, əsgərimizin qələbə
və intiqam yanğısında davam edir Qarabağ savaşı!
Qarabağ dünyanın ən qədim insan məskənlərindən
biridir
Qarabağ ən qədim zamanlardan indi Azərbaycan türkü ad
lanan millətin əcdadlarının əzəli topağı olub və bu ərazidə ya
radılmış bütün dövlətlər, xanlıqlar, inzibati vahidlər də məhz '
bizlərə məxsus idi. Qarabağın Azərbaycana aidliyini sübut et
mək üçün fakt axtarmağa ehtiyac yoxdur, çünki, əslində, bunu
təkzib edən ən adi bir arqument belə mövcud deyil.
---------
227
---------
Qarabağ ifadə forması olaraq həm də coğrafi ərazi məna
sında qəbul edilir. Tarixən Qarabağ Azərbaycanın müxtəlif
ərazilərini əhatə edib. Məsələn, vaxtilə Qarabağ xanlığının
vəziri olmuş Mirzə Camal Cavanşir «Qarabağ tarixi» əsərin
də yazırdı: «Qədim tarix kitablarının yazdığına görə, Qara
bağ vilayətinin sərhədləri belədir: cənub tərəfdən Xudafərin
körpüsündən Sınıq körpüyə qədər - Araz çayıdır. İndi (Sınıq
körpü) Qazax, Şəmşəddin və Dəmirçi-Həsənli camaatı arasın
dadır və Rusiya dövləti məmurları onu rus istilahı ilə «Krasnı
most», yəni, Qırmızı körpü adlandırırlar. Şərq tərəfdən Kür
çayıdır ki, Cavad kəndində Araz çayına qovuşaraq Xəzər dəni
zinə tökülür. Şimal tərəfdən Qarabağın Yelizavetpolla sərhədi
Kür çayına qədər - Goran çayıdır və Kür çayı çox yerdən (ke
çib) Araz çayına çatır. Qərb tərəfdən Küşbək, Salvartı və Ərikli
adlanan uca Qarabağ dağlarıdır».
Tarixi mənbələr Qarabağı təkcə Azərbaycanın deyil, ümu
miyyətlə, dünyanın da ən qədim tarixə malik diyarlarından
biri kimi səciyyələndirir. Sadəcə bir faktı göstərək: bu ərazi
dəki Azıx mağarasında ən qədim insanların yaşayış məskəni
aşkar edilmişdir. Bu yaşayış məskəni Azərbaycanın, o cümlə
dən Qarabağın Aralıq dənizi hövzəsi və Şərqi Afrika ilə birlik
də insanlığın ilk vətənlərindən biri olduğunu sübut edir. Azıx
mağarasının alt təbəqələrindən aşkar olunmuş əmək alətləri
nin Quruçay mədəniyyətinə aid olduğu öz təsdiqini tapmışdır.
Quruçay mədəniyyətinin yaşı isə 1 milyon 200 min ildən də
qədimlərə aiddir. 1968-ci ildə isə Azıx mağarasında Azıx ada
mının - azıxantropun çənə sümüyü tapılmışdı. Burada Azıx
adamının 350-400 min il əvvəl yaşadığı güman olunur.
Qarabağ ərazisi qədim Azərbaycan dövlətlərinin hamısının
tərkibində olub. E.ə. IV - e. VIII əsrlərində mövcud olan Al
baniya dövləti bütün Qarabağ ərazisini əhatə edirdi. Yadel
li işğalları nəticəsində isə bütün ərazilərimiz kimi, Qarabağ
da ilhaq olunurdu. XIII əsrdə monqolların Azərbaycanı tam
228
işğal etməsi ilə Qarabağ ərazisi də əvvəl Ali Monqol Xaqan
lığının, sonra isə HCilakular-Elxanilər dövlətinin tərkibinə aid
idi. Həmin dövrdən etibarən artıq Qarabağ coğrafi əraziyə şa
mil edilirdi. Mühüm bir məqama da diqqət çəkək ki, monqol
hökmdarlarının daim Qarabağda qışlamaları mühüm dövlət
səviyyəli hadisələrin burada baş verməsinə səbəb olmuşdur.
Məsələn, Qazan xan və Arpa xan adlı monqol hökmdarları
Qarabağda səltənət taxtına çıxmış, Arqun xan və Əbu Səid xan
isə Qarabağda vəfat etmişlər.
XV əsrdə isə Qarabağ Azərbaycan dövlətləri olan Qara
qoyunlular və Ağqoyunluların tərkibində idi. Azərbaycan Sə-
fəvilər dövlətinin yaranması ilə Qarabağ ərazisi dövlətin dörd
bəylərbəyliyindən birinə çevrildi. Mərkəzi Gəncə şəhəri olan
Qarabağ bəylərbəyliyi 235 il, yəni 1736-cı ilədək mövcud ol
muşdur. 1593-cü il məlumatına görə, o, 7 sancağa, 36 na
hiyəyə bölünürdü. Ərazidə qeydə alınan 1.300 toponimik
vahidlərin hamısı Azərbaycana məxsus idi. 1720-ci ildə əra
zidə əhalinin sayı 122 min nəfər olmuşdur. Onların 66 faizini
Azərbaycan türkləri, 31 faizini qriqorianlaşmış albanlar, 3,1
faizini isə kürdlər təşkil edirdi. 1736-cı ildə Nadir şah Əfşar
Səfəvilər dövlətinə son qoymaqla bərabər, həm də Qarabağ
ərazisində yaşayan əhaliyə qarşı amansız faciələrə, qırğınlara
rəvac verdi. Nadir şah onu qanuni hökmdar kimi tanımaqdan
imtina edən Qarabağ bəylərbəyliyinin türk-müsəlman sakinlə
rinə qarşı ağır cəza tədbirləri həyata keçirdi. Eyni zamanda,
Qarabağ əhalisinin mütləq əksəriyyəti Əfqanıstan və Xorasana
sürgün edildi. Qeyd edək ki, Nadir şahın ədalətsiz və qəddar
olduğu qədər də Azərbaycanın ümummilli mənafeyinə zərbə
vuran bu xəyanətkar addımı Qarabağda mövcud olan alban
məliklərinin mövqeyini gücləndirdi və onların separatizminə
əsaslı təkan verdi. Nadir şahın ölümü ilə onun qurduğu dövlət
parçalandı və Azərbaycan ərazisində yeni dövlətlər - xanlıq
lar yarandı. Qarabağ əyalətinin ərazisində isə iki Azərbaycan
xanlığı - Gəncə və Qarabağ xanlıqları yarandı.
229