Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

Sarıcalı  kəndindən  olan  və  elində-obasında  hələ  çox  əv­

vəllərdən  qəhrəmanlığı  və  ədaləti  ilə  hamının  rəğbətini  qa­

zanmış  Pənahəli  bəy  Cavanşir  yurdundan  didərgin  düşən  qa­

rabağlıların  öz  tarixi  vətənlərinə  dönüşünün  təminatçısı  oldu 

və  1 747-ci  ildə  Qarabağı  müstəqil  dövlət  elan  etdi.  Nadir  şah 

tərəfindən  sürgün  olunmuş  qarabağlıların  doğma  yurdlarına 

qayıtması  və  onların  Pənahəli  xanın  ətrafında  sıx  birləşməsi 

ilə  xanlığın  mövqeyi  çox  gücləndi.  Pənahəli  xan  1 748-ci  ildə 

qədim  türk  tayfası  olan  bayatların  adı  ilə  bağlı  Bayat  qalasının 

tikilməsinə  qərar verdi,  sonradan  bura  xanlığın  inzibati  mərkə­

zinə  çevrildi.  Qarabağın  və  Pənahəli  xanın  güclənməsi  qonşu 

xanlıqların  ciddi  narahatlıqlarına  səbəb  oldu  və  onlar  müxtəlif 

zamanlarda  Qarabağ  üzərinə  yürüşə  çıxdılar.  Fəqət  bütün  sa­

vaşlarda  da  Pənahəli  xana  məğlub  oldular.

Rusiyanın  Qarabağda  «erməniləşdirmə  siyasəti»

Qarabağ  xanlığının  ərazisində  həm  də  5  məliklik  (Vərəndə, 

Çiləbört,  Xaçın,  Dizaq,  Gülüstan)  mövcud  idi.  Xaçın  istisna 

olmaqla,  digər  məlikliklərin  sakinləri  əslən  Qarabağdan  de­

yildilər.  Özü  də  onlar  heç  erməni  də  deyildilər,  keçmiş  alban 

nəsillərinin  nümayəndələri  olmuşlar.  Bu  gəlmə  məliklər Qara­

bağda  mahal  başçılığını  ələ  keçirdikdən  sonra  mərkəzdənqaç­

ma  meyillərinə  yönəlsələr də,  heç  bir dövlət  birləşməsi  yarada 

bilmədilər,  hətta  bir-birləri  ilə  mübarizə  apardılar.

1783-cü  ildən  etibarən  Rusiya  imperiyası  Qarabağın  ilhaqı 

yönündə  yeni,  daha  intensiv  siyasət  yürütməyə  başladı.  Çar 

hökuməti  ərazidəki  məlikliklərin  köməyi  ilə  Azərbaycanda 

«xristian  dövləti»,  yəni  özünə  dayaq  yaratmağa  çalışır  və  böl­

gənin  etnik  tərkibinin  dəyişdirilməsi  üçün  xüsusi  tədbirlər  hə­

yata  keçirirdi.  Knyaz  G.Potyomkin  1783-cü  ildə  II  Yekaterinaya 

yazdığı  məktubda  qeyd  edirdi  ki,  «...fürsət tapınca  Qarabağı 

ermənilərin  nəzarətinə  vermək  və  bununla  da  xristian  dövləti

230

---

yaratmaq  üçün  lazım  olanları  etmək  vacibdir».  Bu  arada  Ağa- 

məhəmməd  şah  Qacarın  da  Qarabağa  yürüşləri  mütəmadi  hal 

aldı.  Qarabağlılar  Qacar  ordusuna  qarşı  rəşadətli  müqavimət 

təşkil  etsələr də,  1797-ci  ildə  ikinci  yürüş  zamanı  Ağaməhəm- 

məd  şah  Şuşanı  tuta  bildi,  lakin  burada  öldürüldü.

XVIII  əsrin  sonu  -   XIX  əsrin  əvvəllərindən  etibarən  isə  Ru­

siyanın  Azərbaycandakı  işğalçılıq  fəaliyyəti  gücləndi.  Gür­

cüstanın,  eləcə də Azərbaycanın  Car-Balakən  camaatlığının  və 

Gəncə  xanlığının  işğalından  sonra  növbədə,  şübhəsiz  ki,  Qa­

rabağ  xanlığı  idi.  Böyük  bir  imperiya  ilə  qarşı-qarşıya  çıxmaq 

imkanında  olmayan  Qarabağ  xanı  İbrahim  Cavanşir  məcburiy­

yət  qarşısında  imperiya  qoşunlarının  komandanı  P.Sisianovla 

Kürəkçay  müqaviləsi  bağladı.  Müqaviləyə  əsasən,  Qarabağ 

xanlığı  məhz  Azərbaycan  torpağı  kimi  Rusiyaya  ilhaq  olundu. 

Bu  müqavilə  Qarabağın  Azərbaycana  məxsus  olduğunu  sübut 

edən  ən  mötəbər  sənəddir.

Bu  dövrdən  sonra  Qarabağa  ermənilərin  köçürülməsi  dina­

mik  xarakter  aldı.  Faktlara  nəzər  salaq.  Rus  alimi  N.N.Şavrov 

1911 -ci  ildə  Sankt-Peterburqda  nəşr  etdirdiyi  «Новая  угроза 

рускому  делу  в  Загафгазье»  kitabında  yazırdı:  «1830-cu  ilə­

dək  Zaqafqaziyaya  40  min  İran  və  84  min  Türkiyə  ermənisi

köçürülmüş  və  onları  Yelizavetpol  (Qarabağ  bura  aid  idi)  və

#

İrəvan  quberniyalarının  ən  yaxşı  dövlət  torpaqlarında  yerləş­

dirmişdik  ki,  orada  erməni  əhalisi  cüzi  idi...  124  min  rəsmi 

köçürülən  erməni  ilə  yanaşı,  qeyri-rəsmi  köçən  ermənilərin 

sayı  200  mindən  artıqdır...  Zaqafqaziyada  yaşayan  1  milyon 

300  min  nəfər  erməninin  bir  milyonu  yerli  deyildir.  Və  onlar 

vilayətə  bizim  tərəfimizdən  köçürülüb».

1828-ci  ildə  Rusiya  ilə  İran  arasında  imzalanmış  Türkmən- 

çay  və  1829-cu  ildə  Rusiya  ilə  Türkiyə  arasında  bağlanan 

Ədirnə  müqavilələrinə  əsasən,  ermənilərin  İrandan  və  Türki­

yədən  kütləvi  şəkildə  Şimali  Azərbaycana,  o  cümlədən  Qara­

bağa  köçürülmələri  rəsmiləşdirildi.  Rəsmi  məlumatlara əsasən,

231

---

1828-1830-cu  illərdə  Şimali  Azərbaycana  İrandan  40  min, 

Osmanlı  imperiyasından  isə  90  minə  qədər erməni  köçürüldü. 

Bunların  da  əsaslı  hissəsi  məhz  Qarabağ  ərazisində  məskun­

laşdırıldı.  Çar  hökuməti  ermənilərin  Qarabağın  iqtisadi  həya­

tında  da  möhkəmlənməsinə  xüsusi  əhəmiyyət  verirdi.  Onlara 

ən  yaxşı  torpaqlar  bəxşiş  kimi  verilir,  sahibkarlıq  fəaliyyətləri 

xüsusi  himayə  edilir,  böyük  vergi  və  gömrük  güzəştləri  alır,  ən 

əsası  isə  ermənilər  dövlət  qulluğuna  götürülürdülər.

Lakin  çar  hökuməti  əraziyə  ermənilərin  axınını  kütləviləş- 

dirsə  də,  azərbaycanlılar  tarixi  torpaqları  olan  Qarabağda  ək­

səriyyət təşkil  edirdilər.  Məsələn,  Qafqazdakı  çar  qoşunlarının 

baş  komandanı  A.Yermolovun  göstərişi  ilə  Qarabağ  ərazisin­

də  əhalinin  etnik tərkibi  öyrənilmişdi.  Sənədlərdə  göstərilir  ki, 

Qarabağ  əyalətində  olan  20.095  ailədən  15.729-u  azərbay­

canlı,  4.366-sı  erməni  və  alban  idi.  1832-ci  ildə  Çar  Rusiyası 

tərəfindən  Qarabağ  bölgəsində  əhalinin  siyahıyaalınması  nəti­

cələrinə  görə,  etnik  tərkibin  64,8  faizini  azərbaycanlılar,  34,8 

faizini  ermənilər təşkil  edirdi.  Ümumiyyətlə  isə  1916-cı  ilədək 

Qarabağda  əhalinin  51  faizi  azərbaycanlılar,  46  faizi  erməni­

lər  idi.

Qeyd  edək  ki,  Qarabağ  xanlığı  ləğv  edildikdən  sonra  bu­

rada  komendant  üsuli-idarəsi  yaradılmış,  ərazi  mərkəzi  Şuşa 

olan  Hərbi  Müsəlman  Dairəsi  tərkibinə  daxil  edilmişdir.  Çar 

hökumətinin  1840-cı  il  inzibati-hərbi  islahatları  nəticəsində 

Qarabağ  əyaləti  Şuşa  qəzasına  çevrilmiş  və  mərkəzi  Şamaxı 

olan  Kaspi  vilayətinə  tabe  edilmişdir.  1846-cı  ildə  Şuşa  qəzası 

Şamaxı  quberniyasına,  1859-cu  ildən  isə  Bakı  quberniyasına 

tabe  edildi,  1867-ci  ildə  isə  Yelizavetpol  quberniyası  tərkibinə 

daxil  oldu.  Bu  məkrli  inzibati-ərazi  bölgüləri  ermənilərin  ida­

rəçilik  sistemində  daha  geniş  təmsil  edilməsinə  imkanlar  açdı.

XIX  əsrin  sonlarından  etibarən  ermənilərin  Azərbaycan 

ərazisində  başladıqları  soyqırımı  siyasəti  .qanlı  məcrada  da­

vam  edirdi.  Kütləvi  soyqırımı  Qarabağda  daha  faciəli  fəsad­

232

---