Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

olduğu  qə-

olunacağı  təhlükəsini  səsləndirən  yeganə  insan  parlamentin 

deputatı  Heydər  Əliyev  idi.  Lakin  onun  Azərbaycan  Ali  So­

vetində  İttifaq  və  yerli  rəhbərliyin  Qarabağ  münaqişəsini  həll 

etmək  əvəzinə  xəyanətkar  fəaliyyət  yürütməsini  ifşa  edən  cə­

sarətli  çıxışları  qərəzlə  qarşılanır,  Heydər  Əliyevə  böhtanlar 

atılırdı.  Bir  məqamı  qeyd  edək  ki,  Naxçıvan  Ali  Məclisinin 

ilk  sessiyası  açılarkən  Heydər  Əliyevin  təklifi  ilə  DQMV-də, 

Şaumyan  rayonunda  və  Xanlar  rayonunun  Çaykənd  kəndində 

yaranmış  ağır  vəziyyət  müzakirə  olunmuş  və  onun  çıxışından 

sonra  muxtar  respublikanın  qanunverici  orqanı  müvafiq  qərar 

qəbul  etmişdi.  Heydər  Əliyevin  şəxsən  ınıiə 

rarda  münaqişənin  tarixi  kökləri,  əhalinin  müdafiəsinin  təş­

kili  formaları  göstərilir  və  yerli  rəhbərliyin  fəaliyyətsizliyi  ilə 

yanaşı,  İttifaq  rəhbərliyinin  ədalətsiz  mövqeyi  də  kəskinliklə 

pislənilirdi.  Qeyd  edək  ki,  Heydər  Əliyevin  təklifi  ilə  1990-cı 

ilin  14  dekabrında  qəbul  edilən  bu  sənəd  ədalətsiz  münaqi­

şə  ilə  bağlı  Azərbaycanda  bəyan  edilən  ilk  hüquqi  rəy,  eyni 

zamanda  ən  mükəmməl  fəaliyyət  proqramı  idi.  Lakin  həmin 

dövrdə  ölkənin  xəyanətkar  rəhbərliyi  ilə  avantürist  müxalifəti 

Heydər  Əliyevi  yeganə  nicat  ünvanı  kimi  görən  xalqdan  uzaq 

salmaqla  həm  də  Dağlıq  Qarabağ  problemində  Azərbaycanın 

uğursuzluğuna  imza  atdılar.

Dağlıq  Qarabağı  1992-ci  ilə  qədər,  demək  olar  ki,  artıq 

qarış-qarış  itirmişdik.  Vilayət  ərazisində  yerləşən  və  58  min 

azərbaycanlının  yaşadığı  53  kənd  ermənilər tərəfindən  tamam 

təmizlənmişdi.  A.Volskinin  Xüsusi  İdarə  Komitəsini  əvəz  edən 

V.Polyaniçkonun  Xüsusi  Təşkilat  Komitəsi  də  sələfinin  fəaliy­

yətini  davam  etdirərək  DQMV-nin  Azərbaycanın  tabeliyindən 

ayrılmasına təkan  verdi.  Artıq  münaqişə  hərbi  xarakter almış və 

terror  mərhələsinə  qədəm  qoymuşdu.  1991-ci  ilin  27  noyab­

rında  Azərbaycan  Ali  Soveti  Dağlıq  Qarabağda  muxtar  vilayət 

statusunu  ləğv  edəndə  isə  vilayət  artıq  tamamən  Ermənistanın 

nəzarətinə  keçmişdi.  Bir  müddət  sonra  isə  erməni  təcaviizkar-

245

---

lari  dünyanın  ən  qanlı  soyqırımlarından  birini  -   Xocalı  faciə­

sini  törətdilər.  Növbəti  illərdə  isə  keçmiş  DQMV  ətrafındakı 

rayonlarımız  da  işğala  məruz  qaldı  və  beləliklə  də  Azərbayca­

nın  qara  təqvimi  yarandı.

Əsrin  faciəsi

Bir  sözlə,  M.Qorbaçovun  əmrinə  uyğun  olaraq  Ə.Vəzirov 

və  A.Mütəllibov  tərəfindən  adi  ov  tüfəngi  də  müsadirə  olunan 

azərbaycanlı  əhali  ən  müasir  silah  və  hərbi  sursatla  təchiz 

olunan,  yüksək  təlim  keçən  rus-erməni  qoşunu  ilə  üz-üzə  qal­

mışdı.  1992-ci  ilin  ilk  günlərindən  etibarən  Dağlıq  Qarabağın 

azərbaycanlılar  yaşayan  məntəqələrinin  işğalına  başlanıldı.

1992-ci  il  yanvarın  15-də  Kərkicahan,  fevralın  10-da  Malıbəy­

li,  Quşçular  kəndləri  işğal  olundu,  dinc  və  silahsız  əhaliyə 

divan  tutuldu.  Bu  itkilər  Xocalı  və  Şuşanın  mühasirə  dairəsi­

nin  daha  da  daralmasına  şərait  yaratdı.  Bu  vaxt  Azərbaycan 

Silahlı  Qüvvələrinin  Daşaltıda  apardıqları  hərbi  əməliyyat  da 

uğursuzluqla  nəticələndi.  Bir  müddət  sonra  Qaradağlı  kəndi­

ni  də  ələ  keçirən  separatçılar  1992-ci  il  fevralın  25-dən  26- 

na  keçən  gecə  Xankəndidə  yerləşən  keçmiş  SSRİ-nin  366-cı 

motoatıcı  alayının  iştirakı  ilə  Xocalıda  azərbaycanlılara  qarşı 

dəhşətli  soyqırımı  aktı  törətdilər.  Xocalı  faciəsi  zamanı  613 

nəfər  (o  cümlədən,  106  nəfər qadın,  63  azyaşlı  uşaq,  70 qoca) 

öldürüldü,  1.000  nəfər  əlil  oldu,  8  ailə  tamamilə  məhv  edildi, 

25  uşaq  hər  iki  valideynini,  130  uşaq  isə  valideynlərindən  biri­

ni  itirdi.  Soyqırımı  baş  verən  gecə  1.275  nəfər dinc  sakin  girov 

götürüldü,  onların  150-nin  taleyi  indi  də  məlum  deyil.

1992-ci  ilin  mayında  Şuşanın  süqutu  ilə,  faktiki  olaraq, 

bütün  Dağlıq  Qarabağın  ərazisi  işğal  edildi.  Laçının  işğalı  ilə 

isə  Ermənistandan  Dağlıq  Qarabağa  dəhliz  açıldı  və  bu  «hu­

manitar  dəhliz»,  əslində,  qanlı  körpüyə  çevrildi.  Laçın  vasi­

təsilə  qısa  zamanda  külli  miqdarda  silah,  döyüş  sursatı,  hərbi

246

---

qüvvə  əldə  edən  ermənilərin  daha  sonra  işğal  etdikləri  La­

çın,  Kəlbəcər,  Ağdam,  Füzuli,  Cəbrayıl,  Qubadlı  və  Zəngilan 

rayonlarının  ərazisi  (17  min  kv.km)  Dağlıq  Qarabağın  ümumi 

ərazisindən  (4.400  kv.km)  dörd  dəfə  böyük  idi.  Ümumiyyətlə, 

Ermənistanın  işğalçı  hərbi  dəstələri  Azərbaycan  sərhədlərinin 

360  km-lik  sahəsində  irəliləyərək  ərazilərimizin  20  faizədək 

hissəsini  işğal  etmiş,  Füzuli  rayonundakı  Horadiz  qəsəbəsin­

dən  Zəngilanadək  198  km-lik  Azərbaycan-İran  sərhədlərini 

nəzarət  altına  almışdı.  Erməni  işğalları  nəticəsində  Dağlıq  Qa­

rabağ  ərazisində  50  minədək  azərbaycanlının  yaşadığı  2  şə­

hər,  1  qəsəbə,  53  kənd  tutuldu.  Dağlıq  Qarabağdan  kənarda 

aparılan  işğallarla  birlikdə  890  şəhər,  kənd  və  qəsəbə  ermə­

nilərin  əlinə  keçdi.  Azərbaycanın  civə,  obsidian  və  perlit  eh­

tiyatlarının  hamısı,  tikinti  və  üzlük  materiallarının  35-60  faizi, 

meşə  fondunun  24  faizi,  su  ehtiyatlarının  7,8  faizi  işğal  olun­

muş  torpaqların  payına  düşür.  Burada  2  qoruq  və  3  yasaqlıq, 

3  iri  su  anbarı  da  yerləşir.

1992-ci  ilin  əvvəllərində  Azərbaycan-Ermənistan,  Dağlıq 

Qarabağ  münaqişəsi  artıq  beynəlxalq  məkanın  fəal  diplomatik 

müzakirələr predmetinə çevrildi. Qeyd edək ki,  həmin dövrdən 

başlayaraq  BMT  Təhlükəsizlik  Şurası  erməni  silahlı  qüvvələri­

nin  Azərbaycan  ərazilərini  işğal  etməsi  ilə  əlaqədar 4  qətnamə 

(822,  853,  874,  884  saylı)  qəbul  edib.  Lakin  erməni  işğalçıları 

bu  qətnamələrin  tələblərini  yerinə  yetirməyiblər.  1992-ci  ilin 

•  birinci  yarısında  Azərbaycan  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 

Avropada  Təhlükəsizlik  və  Əməkdaşlıq  Müşavirəsinin  prinsip­

lərinə  uyğun  olaraq  nizamlanması  prosesinə  üstünlük  verdi. 

Təşkilatın  Xarici  İşlər  Nazirləri  Şurasının  1992-ci  il  martın  24- 

də  keçirilmiş  toplantısında  ABŞ,  Rusiya,  Türkiyə,  Fransa,  Al­

maniya,  İtaliya,  Çexiya,  Slovakiya,  İsveç,  Azərbaycan,  Ermə­

nistan  nümayəndələrinin  iştirakı  ilə  ATƏM-in  Minskdə  Dağlıq 

Qarabağa  dair  sülh  konfransının  çağırılması  haqqında  qərar 

qəbul  edildi.  Lakin  Şuşa  və  Laçının  işğalı  Minsk  Konfransının

247

---