Standartlari
BHXS (IAS) 16 “Asosiy vositalar”
Yüklə 5,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.2. BHXS (IAS) 16 “Asosiy vositalar” BHXS (IAS) 16 “Asosiy vositalar” nomli standartining maqsadi moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar tadbirkorlik sub’ektining asosiy vositalariga qilgan investitsiyalarini va bunday investitsiyalardagi o’zgarishlar haqidagi ma’lumotlarni tushunishi uchun asosiy vositalarni hisobga olish tartibini belgilab berishdan iboratdir. Asosiy vositalarni hisobga olishda asosiy masalalar bo’lib aktivlarni tan olish, ularning balans qiymatini aniqlash va ular bo’yicha eskirish xarajatlarini va qadrsizlanish bo’yicha zararlarni tan olish hisoblanadi. Ushbu Standart asosiy vositalarni hisobga olishda qo’llanilishi lozim, biroq boshqa Standartlar asosiy vositalarni o’zgacha hisobga olishni talab etgan yoki ruxsat etgan hollari bundan mustasno. Ushbu Standart quyidagilarga nisbatan qo’llanilmaydi 10 :
(a) MHXS 5 “Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va davom ettirilmaydigan faoliyat” ga asosan sotish uchun mo’ljallangan deb tasniflanadigan asosiy vositalar; (b) qishloq xo’jaligi faoliyatiga tegishli biologik aktivlar (BHXS 41 “Qishloq xo’jaligi” ga qarang); (v)
foydali qazilmalarni qidirish va aniqlashda ushbu foydali qazilmalarning
10
p.1122-1123.
76 tan olinishi va baholanishi (MHXS 6 “Foydali qazilmalarni qidirish va aniqlash” ga qarang); yoki (g)
neft, tabiy gaz va shunga o’xshash qayta tiklanmaydigan resurslar kabi foydali qazilmalarga huquqlar va foydali qazilmalarning zahiralari. Biroq, ushbu Standart (b)–(g) bandlarda qayd qilingan aktivlarni qazib olish yoki ishlatishda foydalaniladigan asosiy vositalarga nisbatan qo’llaniladi. Balans qiymati – bu har qanday jamg’arilgan eskirish va yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararlar chegirib tashlanganidan so’ng aktivning tan olinadigan summasidir. Tannarx – bu aktivni uning xaridi yoki qurilishi paytida sotib olish uchun to’langan pul mablag’i yoki pul mablag’i ekvivalentidagi qiymat yoki boshqa turdagi uning evaziga berilgan tovonning haqqoniy qiymati yoki, tegishli hollarda, boshqa MHXSlarning, masalan MHXS 2 “Aktsiyaga asoslangan to’lov” ning aniq talablariga muvofiq ushbu aktivning dastlabki tan olinishidagi qiymatdir. Eskirish hisoblanadigan qiymat – bu aktivning tugatish qiymati chegirilgandagi tannnarxi yoki tannarx o’rniga aks ettiriladigan boshqa qiymatdir. Eskirish – bu aktivning eskirish hisoblanadigan qiymatini uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borishdir. Tadbirkorlik sub’ektiga xos qiymat - bu tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan davomiy foydalanishidan va foydali xizmat muddati oxirida balansdan chiqarishdan yoki majburiyat so’ndirilganida kutiladigan pul oqimlarining keltirilgan qiymatidir. Xaqqoniy qiymat - bu baholash sanasida bozor ishtirokchilari o’rtasidagi odatdagi operatsiyada aktivni sotishda olinishi mumkin bo’lgan yoki majburiyatni o’tkazishda to’lanishi mumkin bo’lgan narxdir. (MHXS 13 “Haqqoniy qiymatni baholash” ga qarang). Qadrsizlanish bo’yicha zarar - bu aktivning balans qiymatining uning qoplanadigan qiymatidan oshadigan qismidir. Asosiy vositalar – quyidagilar uchun mo’ljallangan moddiy aktivlardir: (a)
mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish, yoki xizmatlarni ko’rsatish, yoki boshqa tomonlarga ijaraga berish, yoki ma’muriy maqsadlarda foydalanish uchun mo’ljalangan; va (b)
bir davrdan uzoqroq muddat davomida foydalanilishi kutilgan. Qoplanadigan qiymat – bu aktivning quyidagi qiymatlaridan yuqorirog’i: sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati va uning foydalanishdagi qiymati. Aktivning tugatish qiymati - bu aktivning chiqib ketishi bo’yicha baholangan harajatlar chegirilgan holda, tadbirkorlik sub’ekti ayni paytda xuddi aktiv foydali xizmat muddati oxirida kutilgan muddati va holatida bo’lganidek aktivning chiqib ketishidan oladigan baholangan qiymatidir. Foydali xizmat muddati bu 11 :
aktivning tadbirkorlik sub’ekti tomonidan foydalanishi uchun yaroqli bo’lishi kutilgan davr; yoki
11
M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2. p.1128.
77 (b)
tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan olinishi kutilgan ishlab chiqarish hajmi (miqdori) yoki shunga o’xshash birliklar soni. Asosiy vositalar ob’ektining tannarxi faqatgina quyidagi shartlar bajarilganda aktiv sifatida tan olinadi: (a) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan asosiy vosita bilan bog’liq kelgusi iqtisodiy naf olinishi ehtimoli mavjud bo’lsa; va (b)
aktivning tannarxi ishonchli baholana olsa. Ehtiyot qismlar, yordamchi va ta’mirlovchi jihozlar kabi moddalar asosiy vositalar ta’rifiga mos kelganida ushbu MHXSga muvofiq tan olinadi. Aks hollarda bunday moddalartovar-moddiy zaxiralar sifatida tasniflanadi. Ushbu Standart tan olish uchun o’lchov birligini, ya’ni asosiy vosita ob’ekti nimadan tashkil topishini belgilab bermaydi. Shuning uchun, tadbirkorlik sub’ektining o’ziga xos shart-sharoitlarida tan olish mezonlarini qo’llash uchun mulohaza qilish talab etiladi. Qoliplar, dastaklar va muhrlar kabi alohida muhim bo’lmagan moddalarni birlashtirish va tan olish mezonlarini ushbu birlashtirilgan qiymatga nisbatan qo’llash o’rinli bo’lishi mumkin. Tadbirkorlik sub’ekti barcha asosiy vositalar bilan bog’liq xarajatlarni ularning kelib chiqish paytiga qarab ushbu tan olish mezonlari asosida baholaydi. Bunday xarajatlar o’z ichiga asosiy vosita ob’ektini sotib olish yoki qurish bilan bog’liq boshlang’ich xarajatlarni, xamda asosiy vositani keyinchalik kengaytirish, qandaydir qismini almashtirish yoki unga texnik xizmat ko’rsatish uchun amalga oshirilgan xarajatlarni qamrab oladi. Asosiy vositalar ob’ektlari xavfsizlik yoki atrof-muhitni muhofaza qilish maqsadlarida sotib olinishi mumkin. Bu kabi asosiy vositalarni sotib olish mavjud bo’lgan qandaydir asosiy vosita ob’ektidan olinadigan kelgusi iqtisodiy nafni bevosita oshirmasada, tadbirkorlik sub’ekti boshqa aktivlaridan kelgusida iqtisodiy naf olishi uchun zarur bo’lishi mumkin. Bunday asosiy vositalar ob’ektlari aktiv sifatida tan olinadi, chunki ular yordamida tadbirkorlik sub’ekti tomonidan ular bilan bog’liq bo’lgan aktivlardan kelgusida olinadigan iqtisodiy naf bunday ob’ektlar sotib olinmaganida olinadigan nafdan ko’ra ko’proq bo’ladi. Masalan, kimyoviy maxsulotlarni ishlab chiqaruvchi korxona xavfli kimyoviy moddalarni ishlab chiqarish va saqlash bilan bog’liq ekologik talablarga rioya etish maqsadida yangi kimyoviy moddalar bilan ishlash texnologiyalarini jalb etishi mumkin; tegishli yangi texnologiyalar aktiv sifatida tan olinadi, chunki ularsiz tadbirkorlik sub’ekti kimyoviy maxsulotlarni ishlab chiqara va sota olmaydi. Biroq, bunday aktiv va u bilan bog’liq bo’lgan aktivlarning balans qiymati qadrsizlanganligi BHXS 36 “Aktivlarning qadrsizlanishi” ga muvofiq tekshiriladi. Ayrim kompaniyalar asosiy vositalari tarkibida ijtimoiy ob’ektlar mavjud. Masalan, uy joylar, bog’cha va shu kabilar, xodimlarni pulsiz ko’rinishda rag’batlantirishni ifodalaydi va natijada, xodimlarga pullik xarajatlarni kamayishiga sabab bo’ladi. Tan olish mezonlariga ko’ra, tadbirkorlik sub’ekti asosiy vosita ob’ektining balans qiymatiga ob’ektning kundalik xizmat ko’rsatish bilan bog’liq xarajatlarini kiritmaydi. Bunday xarajatlar kelib chiqish paytida foyda yoki zarar tarkibida tan
78 olinadi. Kundalik xizmat ko’rsatish xarajatlari asosan mehnat haqi va materiallardan tashkil topadi, xamda o’z ichiga mayda extiyot qismlar qiymatini xam olishi mumkin. Bu kabi xarajatlarning maqsadi ko’pincha asosiy vositalar ob’ektiga “joriy xizmat ko’rsatish va ta’mirlash” sifatida izohlanadi. Ayrim
asosiy vositalar ob’ektlarining qismlari muntazam ravishda almashtirilishi talab etilishi mumkin. Masalan, pechning futerovkasi ma’lum ishlash soatlari o’tganidan so’ng almashtirilishi kerak bo’lishi mumkin, samolyotlardagi o’rindiklar va oshxona kabi asbob-uskunalar samolyotning foydali xizmat muddati davomida bir necha marta almashtirilishi mumkin. Asosiy vositalarning ob’ektlari binoning ichki devorlarini almashtirish kabi almashtirishlarni kamroq takrorlash yoki takrorlanmaydigan qilib almashtirish maqsadida sotib olinishi mumkin. Tan olish mezonlariga ko’ra, tadbirkorlik sub’ekti asosiy vositaning balans qiymatida uning bir qismini almashtirish bo’yicha xarajatlarni ushbu xarajatlar amalga oshirilgan paytda tan olishi kerak, agar bunda xarajatlar tan olish mezonlariga mos kelsa. Almashtirilgan qismlarning balans qiymati ushbu Standartdagi hisobdan chiqarish qoidalariga muvofiq hisobdan chiqariladi. Yüklə 5,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|