Standartlari

“Sotish  uchun 

mo’ljallangan  uzoq  muddatli  aktivlar  va  davom  ettirilmaydigan  faoliyat”

  tomonidan 

qo’shimcha ma’lumotlar ochib berilishi talab etilishi mumkin.  

Rezervlar  boshqa  majburiyatlardan,  masalan  savdo  bo’yicha  to’lanadigan 

schyotlar yoki hisoblangan kreditorlik qarzlaridan, ular hisob-kitob qilinishida kelgusi 

xarajatlarning    amalga  oshirilishi  vaqti  yoki  summasi  noaniqligi  tufayli    farqlanishi 

mumkin. Farqli o’laroq:  

(a) 

savdo bo’yicha to’lanadigan schyotlar – bu olingan yoki yetkazib berilgan 

tovarlar yoki xizmatlar uchun to’lanadigan va mol yetkazib beruvchi tomonidan hisob-

kitobi talab etilgan yoki u bilan rasmiy kelishilgan majburiyatlardir; va 

(b) 

hisoblangan  kreditorlik  qarzlari  –  olingan  yoki  yetkazib  berilgan,  lekin 

to’lanmagan  tovarlar  yoki  xizmatlar uchun to’lanishi  lozim  bo’lgan  va  mol  yetkazib 

beruvchi  tomonidan  hisob-kitobi  talab  etilgan  yoki  u  bilan  rasmiy  kelishilgan 

majburiyatlardir,  shu  jumladan  xodimlarga  to’lanishi  lozim  bo’lgan  summalar 

(masalan,  hisoblangan  ta’til  puliga  tegishli  summalar).  Hisoblangan  kreditorlik 

qarzlarining  muddatini  va  summasini  ba’zida  baholash  qiyin  bo’lsada,  bundagi 

noaniqlik rezervlar bo’yicha noaniqlikdan odatda ancha kamdir. 

Hisoblangan  kreditorlik  qarzlari  ko’pincha  savdo  bo’yicha  to’lanadigan 

schyotlar  va  boshqa  kreditorlik  qarzlarning  bir  qismi  sifatida  aks  ettiriladi,  rezervlar 

esa hisobotda alohida ko’rsatiladi. 

Umuman  olganda,  hamma  rezervlar  shartlidir,  chunki  ularning  muddati  yoki 

summasi  noaniqdir.  Biroq,  ushbu  standartning  doirasida  “shartli”  tushunchasi  tan 

olinmaydigan  aktivlar  va  majburiyatlarga  nisbatan  ishlatiladi,  chunki  ularning 

mavjudligi  tadbirkorlik  sub’ektining  to’liq  nazorati  ostida  bo’lmagan  kelgusi  noaniq 

hodisalarning  biri  yoki  bir  nechtasi  sodir  bo’lishi  yoki  sodir  bo’lmasligi  natijasida 

tasdiqlanadi.  Bundan  tashqari,  ‘shartli  majburiyat’  tushunchasi  tan  olish  mezonlariga 

javob bermaydigan majburiyatlarga nisbatan ishlatiladi.  

Ushbu standart quyidagilarni farqlaydi:  

(a) 

rezervlar  –  majburiyatlar  sifatida  tan  olinadi  (ishonchli  baholanishi 

mumkinligi sharti bilan), chunki  ular tadbirkorlik sub’ektining  hozirgi paytda  mavjud 

bo’lgan  majburiyatlari  bo’lib,  ularni  so’ndirish  natijasida  tadbirkorlik  sub’ektidan 

iqtisodiy nafni mujassamlashtirgan resurslarning chiqib ketishi ehtimoli bor; va 

---

 

 

164 

 

(b) 

shartli  majburiyatlar  –  majburiyatlar  sifatida  quyidagilar  tufayli  tan 

olinmaydi: 

- 

ular  mumkin  bo’lgan  majburiyatlardir,  chunki  tadbirkorlik  sub’ekti 

iqtisodiy nafni  mujassamlashtirgan resurslarning chiqib ketishiga olib kelishi  mumkin 

bo’lgan va hozirgi paytda mavjud bo’lgan majburiyatga ega bo’lishi hali tasdiqlanishi 

kerak; yoki 

- 

ular  ushbu  standart  belgilaydigan  tan  olish  mezonlariga  javob 

bermaydigan  hozirgi  paytda  mavjud  bo’lgan  majburiyatlardir  (chunki  majburiyatni 

so’ndirish uchun iqtisodiy nafni mujassamlashtirgan resurslarning chiqib ketishi talab 

etilishi  ehtimoli  yo’q  yoki  majburiyatning  summasi  yetarlicha  ishonchli  darajada 

baholana olmaydi). 

Rezervlar tan olinishi kerak, qachonki:  

(a) 

tadbirkorlik  sub’ekti  bo’lib  o’tgan  hodisalar  natijasida  hozirgi  paytda 

mavjud bo’lgan (yuridik yoki konstruktiv) majburiyatga ega bo’lsa; 

(b) 

majburiyatni  so’ndirish  uchun  iqtisodiy  nafni  mujassamlashtirgan 

resurslarning chiqib ketishi talab etilishi ehtimoli mavjud bo’lsa; va 

(c) 

majburiyatning summasini ishonchli baholash mumkin bo’lsa. 

Bu shartlar bajarilmasa, hech qanday rezerv tan olinmasligi kerak. 

Kamdan-kam  holatlarda  hozirgi  paytda  majburiyat  mavjud  ekanligi  aniq 

bo’lmaydi.  Bunday  holatlarda,  bo’lib  o’tgan  hodisa  hozirgi  paytda  mavjud  bo’lgan 

majburiyatni (keyingi  matnda “hozirgi  majburiyat”) yuzaga keltiradi  deb  hisoblanadi, 

agar,  barcha  bor  bo’lgan  dalillarni  inobatga  olgan  holda,  hisobot  davrining  oxirida 

bunday  majburiyatning  mavjudligi  ehtimoli  uning  mavjud  emasligi  ehtimolidan 

ko’proq bo’lsa.  

Deyarli  barcha  holatlarda  bo’lib  o’tgan  hodisa  hozirgi  majburiyatni  yuzaga 

keltirganligi  yoki  keltirmaganligi  shubha  to’g’dirmaydi.  Kamdan-kam  holatlarda, 

masalan  sud  jarayonida,  muayyan  hodisalar  sodir  bo’lgani  yoki  bu  hodisalar  hozirgi 

majburiyatni yuzaga keltirganligini to’g’risida bahslarni to’g’dirishi  mumkin. Bunday 

holatda,    tadbirkorlik  sub’ekti,  barcha  bor  bo’lgan  dalillarni,  shu  jumladan,  masalan 

ekspertlarning  fikrini,  inobatga  olgan  holda,  hisobot  davrining  oxirida  hozirgi 

majburiyat  mavjud  ekanligini  aniqlaydi.  Inobatga  olinadigan  dalillar  hisobot  davri 

tugashidan  keyin  sodir  bo’ladigan  hodisalar  ta’minlagan  har  qanday  qo’shimcha 

dalillarni o’z ichiga oladi. Bunday dalillar asosida:  

(a) 

hozirgi  majburiyat  hisobot  davrining  oxirida  mavjudligi  ehtimoli  uning 

mavjud  emasligi  ehtimolidan  ko’proq  bo’lsa,  tadbirkorlik  sub’ekti  rezervni  tan  oladi 

(agar tan olish mezonlari bajarilsa); va 

(b) 

hisobot  davrining  oxirida  hozirgi  majburiyat  mavjud  emasligi  ehtimoli 

ko’proq bo’lsa, tadbirkorlik sub’ekti shartli  majburiyatni ochib beradi, lekin iqtisodiy 

nafni mujassamlashtirgan resurslarning chiqib ketishi ehtimoldan uzoq bo’lmasa. 

Hozirgi  majburiyatni  yuzaga  keltiradigan  bo’lib  o’tgan  hodisa  majburlovchi 

hodisa  deb  aytiladi.  Hodisa  majburlovchi  hodisa  bo’lishi  uchun  tadbirkorlik  sub’ekti 

ushbu  hodisa  natijasida  yuzaga  kelgan  majburiyatni  so’ndirishdan  boshqa  amaliy 

muqobili bo’lmasligi kerak. Bu faqatgina shunda sodir bo’ladi, qachonki:  

(a) 

majburiyat  qonunchilik  bilan  majburiy  ravishda  so’ndirilishi  mumkin 

bo’lsa; yoki 

---

 

 

165 

 

(b) 

konstruktiv  majburiyat  holatida,  hodisa  (bu  tadbirkorlik  sub’ektining 

xatti-harakati  ham  bo’lishi  mumkin)  tadbirkorlik  sub’ekti  majburiyatni  bajarishi 

to’g’risida boshqa tomonlarda kutish to’g’dirsa. 

Moliyaviy  hisobotlar  tadbirkorlik  sub’ektining  kelgusida  mumkin  bo’lgan 

moliyaviy    holatini    emas,  hisobot  davri  oxiridagi  moliyaviy  holatini  ko’rsatadi. 

Shuning  uchun,  kelgusida  faoliyat  ko’rsatish  uchun  zarur  bo’lgan  xarajatlar  bo’yicha  

hech  qanday  rezerv  tan  olinmaydi.  Tadbirkorlik  sub’ektining  moliyaviy  holati 

to’g’risidagi  hisobotda  tan  olinadigan  majburiyatlar  –  bu  faqat  hisobot  davri  oxirida 

mavjud bo’lgan majburiyatlardir. 

Bu  faqat  shunday  majburiyatlarki,  ular  tadbirkorlik  sub’ektining  kelgusi  xatti-

harakatlariga  (ya’ni  kelgusida  biznesini  amalga  oshirishiga)  bog’liq  bo’lmagan  holda 

bo’lib  o’tgan  hodisalar  natijasida  yuzaga  keladi  va  rezervlar  sifatida  tan  olinadi. 

Bunday  majburiyatlarga  atrof-muhitga  noqonuniy  yetkazilgan  zararni  bartaraf  etish 

xarajatlari  yoki  bunday  zararni  yetkazish  uchun  jarimalar  misol  bo’la  oladi.  Ikkalasi 

ham  hisob-kitob  qilinishida  tadbirkorlik  sub’ektining  kelgusi  xatti-harakatlaridan 

qat’iy  nazar  iqtisodiy  nafni  mujassamlashtirgan  resurslarning  chiqib  ketishiga  olib 

keladi.  Shunga  o’xshash,  tadbirkorlik  sub’ekti  neft  qazib  oladigan  qurilma  yoki  atom 

elektrostantsiyasini  ekspluatatsiyadan  chiqarish  xarajatlari  bo’yicha,  tadbirkorlik 

sub’ekti  allaqachon  yetkazilgan  zararni  qoplashga  majbur  darajasida,  rezervni  tan 

oladi.  Va  buning  teskarisi,  tijorat  shartlari  ostida  yoki  yuridik  talablarga  ko’ra 

tadbirkorlik  sub’ekti  kelgusida  muayyan  yo’nalishda  faoliyat  yurgizishi  uchun 

xarajatlarni  amalga  oshirishni  (masalan,  muayyan  turdagi  zavodda  tutunga  qarshi 

filtrlarni  o’rnatishni)  rejalashtirgan  yoki  bunday  xarajatlarni  amalga  oshirish  zarur 

bo’lishi  mumkin.  Tadbirkorlik  sub’ekti  kelgusi  xarajatlardan  o’zining  kelgusi  xatti-

harakatlari  yordamida,  masalan  faoliyat  yuritish  tartibini  o’zgartirish  orqali,  qochishi 

mumkin bo’lgani tufayli  u  ushbu kelgusi  xarajatlar  uchun  hech qanday  majburiyatga 

ega emas va, binobarin, rezerv tan olinmaydi.  

Majburiyat  mavjud  bo’lganida  har  doim  boshqa  tomon  ishtirok  etadi,  ya’ni  bu 

boshqa  tomon  oldida  majburiyat  mavjud  bo’ladi.  Biroq,  bu  tomon  kim  ekanligini 

bilish  shart  emas  —  aslida,  majburiyat  butunki  jamiyat  oldida  bo’lishi  mumkin. 

Majburiyat  har doim boshqa tomonning oldida  majburiyatni ko’zda tutganligidan shu 

narsa  kelib  chiqadiki,  rahbariyatning  yoki  kengashning  qarori  hisobot  davri  oxirida 

konstruktiv  majburiyatni keltirib chiqarmaydi, agar bu qaror  hisobot davri tugashidan 

oldin  bu  qaror  ta’sir  qiladigan  tomonlarga  ularda  tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan 

majburiyat  bajarilishi  to’g’risida  asosli  kutish  to’g’diradigan  yetarlicha  aniq  tarzda 

yetkazilgan bo’lmasa. 

Majburiyatni  darhol  yuzaga  keltirmaydigan  hodisa  uni  keyinroq  sanada 

qonunchilik  o’zgarishi  yoki  tadbirkorlik  sub’ektining  xatti-harakati  (masalan,  jamiyat 

oldida yetarlicha aniq bildirgisi) konstruktiv majburiyatni keltirib chiqarganligi tufayli 

yuzaga  keltirishi  mumkin.  Misol  sifatida,  atrof-muhitga  zarar  yetkazilganda,  buning 

natijalarni  bartaraf  etish  bo’yicha  majburiyat  bo’lmasligi  mumkin.  Biroq,  yangi 

qonunchilik  yetkazilgan  zararni  bartaraf  etishni  talab  qilganida  yoki  tadbirkorlik 

sub’ekti konstruktiv  majburiyatni keltirib chiqaradigan ravishda zararni bartaraf etish 

bo’yicha javobgarlikni o’z zimmasiga olishini omma oldida bildirganida  bunday zarar 

yetkazish majburlovchi hodisaga aylanadi.  

---

 

 

166 

 

Yangi  taklif  etilgan  qonunchilik  xujjatining  tafsilotlari  hali  oxirigacha 

muhokama  qilinishi  talab  etilganida,  majburiyat  faqatgina  yangi  qonun  uning 

loyihasida  keltirilgan  tahrirda  kuchga  kirishi  aslida  aniq  bo’lganida  yuzaga  keladi. 

Ushbu standart  maqsadlarida, bunday  majburiyat  yuridik  majburiyat sifatida qaraladi. 

Qonunchilik  xujjatlarini  qabul  qilish  va  kuchga  kiritish  tartiblaridagi  farqlar  qonun 

kuchga  kirishini  aslida  aniq  ta’minlaydigan  yagona  hodisani  aniqlashni  imkoni 

yo’qligiga  olib  keladi.  Ko’pgina  holatlarda,  qonunchilik  xujjati  rasmiy  qabul 

qilinmaguncha uning qabul qilinishi aslida aniq deb bo’lmaydi. 

Majburiyat  tan  olish  mezonlariga  javob  berishi  uchun  nafaqat  hozirgi 

majburiyat  mavjud  bo’lishi,  balki  majburiyatni  bajarish  uchun  iqtisodiy  nafni 

mujassamlashtirgan  resurslarning  chiqib  ketishi  ehtimoli  ham  mavjud  bo’lishi  kerak. 

Ushbu standartning maqsadlarida, resurslarning chiqib ketishi yoki boshqa hodisaning 

sodir  bo’lishi  ehtimoli  mavjud  bo’ladi,  agar  hodisaning  sodir  bo’lishi  uning  sodir 

bo’lmasligi  ehtimolidan  ko’proq  bo’lsa.  Hozirgi  majburiyat  mavjud  bo’lishi  ehtimoli 

bo’lmasa,  tadbirkorlik  sub’ekti  shartli  majburiyatning  mavjudligi  to’g’risidagi 

ma’lumotni  ochib  beradi,  lekin  iqtisodiy  nafni  mujassamlantiradigan  resurslarning 

chiqib ketishi ehtimoldan uzoq bo’lmasa. 

Bir 

qator 

o’xshash 

majburiyatlar 

mavjud 

bo’lganida 

(masalan, 

mahsulotbo’yicha  kafolatlar  yoki  shunga  o’xshash  shartnomalar)  resurslarning  chiqib 

ketishi ehtimoli majburiyatlar turkumini butunligicha ko’rib chiqish orqali aniqlanadi. 

Har  bir  shartnoma  bo’yicha  resurslarning  chiqib  ketishi  ehtimoli  kam  bo’lishi 

mumkinligiga  qaramasdan,  majburiyatlarning  turkumini  butunligicha  olganda,  ushbu 

turkum  bo’yicha  majburiyatlarni  bajarish  uchun  bir  qancha  resurslarning  chiqib 

ketishini talab etishi ehtimoli yetarlicha yuqori bo’lishi mumkin. Shunday ekan, rezerv 

tan olinadi (boshqa tan olish mezonlari bajarilishi sharti bilan). 

Taxminiy  baholashlardan  foydalanish  moliyaviy  hisobotlar  tayyorlanishining 

muhim  qismidir  va  ularning  ishonchligini  pasaytirmaydi.  Bu  ayniqsa  rezervlarlarga 

nisbatan  to’g’ri,  chunki  ular  o’z  mohiyatiga  ko’ra  moliyaviy  holat  to’g’risidagi 

hisobotning ko’pgina boshqa moddalariga qaraganda ko’proq darajada noaniq bo’ladi. 

Juda  kamdan-kam  holatlardan  tashqari  holatlarda  tadbirkorlik  sub’ekti  ehtimoli  bor 

natijalar  diapazonini  aniqlay  oladi  va  rezervni  tan  olish  uchun  yetarlicha  ishonchli 

bo’lgan darajada majburiyatni baholashi mumkin.  

Judayam  kamdan-kam  holatlarda,  ishonchli  baholanishi  mumkin  bo’lmaganda, 

tan  olib  bo’lmaydigan  majburiyat  mavjud  bo’ladi.  Bunday  majburiyat  shartli 

majburiyat sifatida ochib beriladi. 

Tadbirkorlik  sub’ekti  majburiyat  uchun  birgalikdagi  javobgarlikka  ega 

bo’lganida,  majburiyatning  boshqa  tomonlar  bajarishi  kutilaytgan  qismi  shartli 

majburiyat  sifatida  qaraladi.  Tadbirkorlik  sub’ekti  majburiyatning  iqtisodiy  nafni 

mujassamlashtirgan  resurslar  chiqib  ketishi  ehtimoli  bor  qismi  uchun  rezervni  tan 

oladi,  bundan  uni  ishonchli  baholab  bo’lmaydigan  judayam  kamdan-kam  holatlar 

istisno. 

Shartli  majburiyatlar  dastlab  kutilmagan  tarzda  o’zgarishi  mumkin.  Shu  bois, 

ular  iqtisodiy  nafni  mujassamlashtirgan  resurslar  chiqib  ketishi  ehtimoli  paydo 

bo’lganini  aniqlash  maqsadida  muntazam  ravishda  qayta  ko’rib  chiqiladi.  Agar  oldin 

shartli  majburiyat  sifatida  tasniflangan  majburiyat  bo’yicha  iqtisodiy  nafni 

---

 

 

167 

 

mujassamlashtirgan  resurslar  chiqib  ketishi  talab  etilishi  ehtimoli  paydo  bo’lsa, 

ehtimollikda o’zgarish sodir bo’lgan davrda moliyaviy hisobotlarda rezerv tan olinadi 

(majburiyatni  ishonchli  baholash  mumkin  bo’lmagan  judayam  kamdan-kam  holatlar 

bundan mustasno). 

Shartli  aktivlar  odatda  tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan  iqtisodiy  naf  olinishi 

ehtimolini  keltirib  chiqaradigan,  rejalashtirilmagan  yoki  boshqa  kutilmagan  hodisalar 

natijasida paydo bo’ladilar. Misol sifatida tadbirkorlik sub’ekti sud orqali natijasi aniq 

bo’lmagan da’vo qo’zg’atishini keltirish mumkin.  

Shartli  aktivlar  moliyaviy  hisobotlarda  tan  olinmaydi,  chunki  ular  hech  qachon 

olinmasligi  mumkin  daromadning  tan  olinishiga  olib  kelishi  mumkin.  Biroq, 

daromadning  olinishi  aslida    aniq  bo’lganida,  tegishli  aktiv  shartli  aktiv  bo’lib 

hisoblanmaydi va uning tan olinishi to’g’ri bo’ladi. 

Shartli  aktiv  mavjudligi  to’g’risidagi  ma’lumot  ochib  berilishi  kerak,  agar 

iqtisodiy nafning olinishi ehtimoli mavjud bo’lsa.  

Shartli  aktivlar  ulardagi  o’zgarishlar  moliyaviy  hisobotlarda  tegishli  ravishda 

aks ettirilishi maqsadida muntazam ravishda qayta ko’rib chiqiladi. Agar iqtisodiy naf 

kelib  tushishi  aslida  aniq  bo’lsa,  o’zgarish  sodir  bo’lgan  davrda  moliyaviy 

hisobotlarda  aktiv  va  tegishli  daromad  tan  olinadi.  Iqtisodiy  nafning  kelib  tushishi 

ehtimoli paydo bo’lganida, tadbirkorlik sub’ekti shartli aktiv to’g’risida ma’lumotlarni 

ochib beradi. 

Rezerv  sifatida  tan  olinadigan  summa  bo’lib  hisobot  davri  oxirida  hozirgi 

majburiyatni  so’ndirish  uchun  talab  etiladigan  xarajatning  eng  to’g’ri  taxminiy 

baholanishi xizmat qilishi kerak. 

Hozirgi  majburiyatni  so’ndirish  uchun  talab  etiladigan  xarajatning  eng  to’g’ri 

baholanishi  –  bu    tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan  hisobot  davri  oxirida  majburiyatni 

so’ndirish  uchun  yoki  uni  o’sha  paytda  uchinchi  tomonga  o’tkazish  uchun  oqilona 

ravishda  to’lanadigan  summadir.  Ko’pgina  hollarda  majburiyatni  hisobot  oxirida 

so’ndirish  yoki  o’tkazish  imkoni  bo’lmaydi  yoki  haddan  tashqari  qimmatga  tushadi. 

Biroq,  tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan  majburiyatni  so’ndirish  yoki  o’tkazish  uchun 

oqilona  to’lanadigan  summaning  baholanishi    hozirgi  majburiyatni  hisobot  davri 

oxirida  so’ndirish  uchun  talab  etiladigan  xarajatning  eng  to’g’ri  baholanishini 

ta’minlaydi. 

Majburiyatning oqibatlarini va moliyaviy ta’sirini baholash tadbirkorlik sub’ekti 

rahbariyatining  mulohazalari,  va  ularga qo’shimcha ravishda o’xshash operatsiyalarni 

o’tkazish  tajribasiga  hamda  ba’zi  holatlarda  mustaqil  ekspertlarning  hisobotlariga 

tayanish  asosida  aniqlanadi.  Ko’rib  chiqiladigan  dalillar  hisobot  davri  tugaganidan 

keyin sodir bo’ladigan  hodisalar ta’minlaydigan  har qanday qo’shimcha dalillarni o’z 

ichiga oladi. 

Rezerv  sifatida  tan  olinishi  kerak  bo’lgan  summaga  tegishli  noaniqliklarni 

bartaraf  etish  uchun  vaziyatga  qarab  har  xil  usullardan  foydalaniladi.  Rezerv 

baholanishida  taxminlarning  katta  jamlanmasi  ko’rib  chiqilganida,  majburiyat 

taxminlarning  barcha  mumkin  bo’lgan  natijalarini  ularga  tegishli  bo’lgan 

ehtimolliklarni  hisobga  olgan  holda  tortilgan  qiymatini  aniqlash  orqali  baholanadi. 

Baholashning  bu  statistik  usuli  “kutilgan  qiymat  (matematik  kutish)”  deb  nomlanadi. 

Shuning  uchun,  bu  summani  to’lash  ehtimoli,  masalan  60  foizga  yoki  90  foizga  teng 

---

 

 

168 

 

bo’lishiga qarab,  rezerv summasi har xil bo’ladi. Agar mumkin bo’lgan natijalarning 

diapazoni uzluksiz bo’lsa, va diapazonning har bir nuqtasida ehtimollik darajasi bir xil 

bo’lsa, diapazondagi o’rtacha qiymat olinadi.  

Misol. Tadbirkorlik sub’ekti tovarlarni kafolat bilan sotadi, bu kafolat bo’yicha 

xaridorlarga  xariddan  so’ng  olti  oy  davomida  aniqlangan  har  qanday  ishlab  chiqarish 

nuqsonlarini  bartaraf  etish  (ta’mirlash)  xarajatlari  qoplanadi.  Agar  barcha  sotilgan 

mahsulotlarda  kichkina  nuqsonlar  aniqlanadigan  bo’lsa,  ta’mirlash  xarajatlari  1 

millionga  teng  bo’ladi.  Agar  barcha  sotilgan  mahsulotlarda  katta  nuqsonlar 

aniqlanadigan  bo’lsa,  ta’mirlash  xarajatlari  4  millionga  teng  bo’ladi.  Tadbirkorlik 

sub’ektining  oldingi  tajribasi  va  kelgusi  kutishlari  keyingi  yilda  sotiladigan 

mahsulotlarning 75 foizi nuqsonlarga ega bo’lmasligini, 20 foizi kichkina nuqsonlarga 

ega  bo’lishini  va  5  foizi  katta  nuqsonlarga  ega  bo’lishini  ko’rsatadi.  Ta’mirlash 

xarajatlarining kutilgan qiymati quyidagiga teng: 

(nolning 75%) + (1 millionning 20%) + (4 millionning 5%) = 400.000 

Agar  bitta  majburiyat  baholanadigan  bo’lsa,  ehtimoli  eng  katta  bo’lgan  yagona 

taxminiy  natija  majburiyatning  eng  to’g’ri  baholanishi  bo’lib  xizmat  qilishi  mumkin. 

Biroq,  bunday  holda  bo’lsa  ham,  tadbirkorlik  sub’ekti  boshqa  mumkin  bo’lgan 

natijalarni  ko’rib  chiqishi  kerak.  Ehtimoli  eng  yuqori  bo’lgan  natijaga  qaraganda 

boshqa mumkin bo’lgan natijalar asosan yuqoriroq yoki pastroq bo’lgan qiymatga ega 

bo’lganida,  eng  to’g’ri  baholash  bo’lib  ushbu  yuqoriroq  yoki  pastroq  qiymat  xizmat 

qiladi.  Masalan,  tadbirkorlik  sub’ekti  u  tomonidan  xaridor  uchun  qurilgan  asosiy 

qurilmaning  jiddiy  nuqsonini bartaraf etishi kerak bo’lsa, alohida ehtimoli eng  yuqori 

bo’lgan  natija  bo’lib  nuqsonni  birinchi  urinishda  1.000  sarflab  ta’mirlash  orqali 

bartaraf  etish  mumkinligi  hisoblanadi,  lekin  rezerv  kattaroq  summada  tan  olinishi 

kerak, agar boshqa urinishlar ham talab etilishi imkoniyati katta bo’lsa.  

Rezerv  soliqqacha  bo’lgan  summada  baholanadi,  chunki  rezervning  va  undagi 

o’zgarishlarning soliq oqibatlari BHXS 12 ga muvofiq hisobga olinadi.  

Ko’pgina  hodisalar  va  shart-sharoitlarga  muqarrar  ravishda  xos  bo’ladigan 

risklar va noaniqliklar rezervning eng to’g’ri baholanishini aniqlashda hisobga olinishi 

lozim.  

Risk  kutilgan  natijaning  har  xil  bo’lishini  tavsiflaydi.  Riskni  hisobga  olgan 

holda  tuzatish  kiritish  majburiyat  baholangan  summaning  oshishiga  olib  kelishi 

mumkin.  Noaniqlik  sharoitlarida  daromadlar  va  aktivlar  oshirilib  hamda  xarajatlar  va 

majburiyatlar  kamaytirilib  ko’rsatilmasligi  uchun  mulohazalar  ehtiyotkorlik  bilan 

qilinishi  kerak.  Biroq,  noaniqlikning  mavjudligi  haddan  tashqari  ko’p  rezervlar 

yaratilishi  yoki  majburiyatlar  summasi  ataylab  oshirilib  ko’rsatilishini  oqlamaydi. 

Masalan,  agar  qandaydir  hodisaning  juda  salbiy  natijasi  bo’yicha  taxmin  qilingan 

xarajatlar  ehtiyotkorlik  bilan  baholangan  bo’lsa,  bu  natija  u  aslida  ega  bo’lgan 

ehtimolga  qaraganda  ko’proq  ehtimolga  ega  deb  ataylab  hisoblanmaydi.  Risk  va 

noaniqlikni  hisobga  olish  maqsadida  tuzatishlar  ikki  marta  kiritilishiga,  va  binobarin 

rezervning oshirilib ko’rsatilishiga yo’l qo’ymaslik uchun ehtiyotkorlik talab etiladi. 

Pulning  vaqtdagi  qiymati  ta’siri  ahamiyatli  bo’lganida,  rezervning  summasi 

majburiyatni  so’ndirish  uchun  talab  etilishi  kutiladigan  xarajatlarning  keltirilgan 

qiymatiga teng bo’lishi kerak.  

Pulning  vaqtdagi qiymati tufayli  hisobot davridan keyin qisqa  muddatda chiqib 

---

 

 

169 

 

ketadigan  pul  oqimlari  bo’yicha  rezervlar  aynan  shu  summada  keyinroq  chiqib 

ketadigan pul oqimlari bo’yicha rezervlardan og’irroq bo’ladi. Shu bois, rezervlarning 

ta’siri ahamiyatli bo’lganida, rezervlar diskontlanadi. 

Diskont  stavkasi  (yoki  stavkalari)  bo’lib  pulning  vaqtdagi  qiymatining  joriy 

bozor  baholanishini  va  majburiyatga  xos  bo’lgan  risklarni  aks  ettiradigan  soliqqacha 

bo’lgan  stavkasi  (yoki  stavkalari)  xizmat  qilishi  kerak.  Diskont  stavkasi  (stavkalari) 

kelgusi pul oqimlari tuzatilgan risklarni aks ettirmasligi kerak. 

Majburiyatni  so’ndirish  uchun  talab  etiladigan  summaga  ta’sir  qilishi  mumkin 

bo’lgan  kelgusi  hodisalar,  ular  sodir  bo’lishiga  yetarlicha  ob’ektiv  dalillar  mavjud 

bo’lganida, rezerv summasida o’z aksini topishi kerak.  

Kutilayotgan  kelgusi  hodisalar  rezervlarni  baholashda  ayniqsa  muhim  bo’lishi 

mumkin.  Masalan,  tadbirkorlik  sub’ekti  yer  maydonini  undan  foydalanish  muddati 

tugaganida  tozalash  xarajatlari  kelgusida  texnologiyalardagi  o’zgarishlar  tufayli 

kamayishi  mumkin  deb  o’ylashi  mumkin.  Tan  olinadigan  summa  barcha  mavjud 

dalillarni  hisobga  olgan  holda  tozalash  paytida  mavjud  bo’ladigan  texnologiyalari 

yuzasidan  yetarlicha  malakali,  holisona  kuzatuvchilarning  oqilona  kutishlarini  aks 

ettiradi.  Shuning  uchun,  mavjud  bo’lgan  texnologiyadan  foydalanish  tajribasi  oshishi 

bilan  xarajatlarning  kutilayotgan  kamayishi  yoki  oldin  amalga  oshirilgan  tozalash 

ishlariga  nisbatan  murakkabroq  va  kattaroq  ko’lamdagi  tozalash  ishlarini  amalga 

oshirish uchun mavjud bo’lgan texnologiyani ishlatishdan kutilayotgan xarajatlarni tan 

olinadigan  summaga  kiritish  to’g’ri  bo’ladi.  Biroq,  tadbirkorlik  sub’ekti  tozalash 

ishlarini  amalga  oshirish  uchun  umuman  yangi  texnologiyaning  ishlab  chiqilishini 

umid  qilishi  kerak  emas,  agar  bu  yetarlicha  ob’ektiv  dalillar  bilan  asoslangan 

bo’lmasa.  

Yangi  kutilayotgan  qonunchilik  kiritilishi  ta’siri  mavjud  bo’lgan  majburiyatni 

baholashda  hisobga  olinishi  kerak,  agar  qonunchilik  qabul  qilinishi  aslida  aniq 

ekanligiga yetarlicha ob’ektiv dalillar bor bo’lsa. Amaliyotda yuzaga keladigan shart-

sharoitlarning har xilligi har bir holatda yetarli, ob’ektiv dalilni ta’minlaydigan yagona 

hodisani  aniqlashni  imkoni  yo’qligiga  olib  keladi.  Dalillar  ushbu  qonunchilik  nimani 

talab etishi va uning tegishli tarzda qabul qilinishi va qo’llanilishi aslida aniq bo’lishi 

uchun talab etiladi. Ko’pgina holatlarda, yangi qonunchili kabul qilinmaguncha yetarli 

ob’ektiv dalil mavjud bo’lmaydi.  

Aktivlarning  kutilayotgan  chiqib  ketishidan  olinadigan  foyda  rezervni 

baholashda  hisobga  olinmaydi,  agarda  bu  aktivlarning  chiqib  ketishi  majburiyatni 

keltirib  chiqargan  hodisa  bilan  chambarchas  bog’liq  bo’lsa  ham.  Aksincha, 

tadbirkorlik  sub’ekti  aktivlarning  chiqib  ketishidan  olinadigan  foydani  ushbu 

aktivlarga tegishli bo’lgan standart belgilangan tartibda tan oladi. 

Rezervni  so’ndirish  uchun  talab  etiladigan  xarajatning  to’la  summasini  yoki 

uning bir qismini boshqa tomon qoplab berishi kutilsa, bu qoplash summasi faqatgina 

tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan  majburiyat  so’ndirilganida  qoplash  summasining 

olinishi  aslida  aniq  bo’lsa  tan  olinishi  kerak.  Qoplash  summasi  alohida  aktiv  sifatida 

hisobga  olinishi  kerak.  Qoplash  bo’yicha  tan  olingan  summa  rezerv  summasidan 

oshmasligi kerak.  

Umumlashgan  daromad  to’g’risidagi  hisobotda,  rezerv  bilan  bog’liq  bo’lgan 

xarajat qoplash summasi chegirib tashlangan holda ko’rsatilishi mumkin.  

---

 

 

170 

 

Ba’zida, tadbirkorlik sub’ekti rezervni so’ndirishda zarur bo’ladigan xarajatning 

to’laligicha  yoki  uning  bir  qismini  to’lash  uchun  boshqa  tomonga  murojaat  etishi 

mumkin  (masalan,  sug’urta  shartnomalari,  shartnomaning  zararlar  qoplanishi 

to’g’risidagi  shartlari  yoki  mol  yetkazib  beruvchilarning  kafolatlari  yordamida). 

Boshqa  tomon  tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan  to’langan  summalarni  qoplashi  yoki 

o’zi bevosita to’lashi mumkin.  

Aksariyat  hollarda  tadbirkorlik  sub’ekti  belgilangan  summaning  butun  qismi 

uchun  javobgar  bo’lib  qoladi,  shuning  uchun  tadbirkorlik  sub’ekti  butun  summani 

to’laligicha  to’lashiga  to’g’ri  keladi,  agar  uchinchi  tomon  qandaydir  sababga  ko’ra 

to’la  olmasa.  Bunday  holatda,  rezerv  majburiyatning  to’la  summasida  tan  olinishi 

kerak,  va  tadbirkorlik  sub’ekti  majburiyatni  so’ndirganida  qoplash  summasi  olinishi 

aslida  aniq  bulganida,  kutilayotgan  qoplash  summasi  bo’yicha  alohida  aktiv  tan 

olinadi. 

Ba’zi  hollarda,  uchinchi  tomon  qoplash  summasini  to’la  olmaganida 

tadbirkorlik sub’ekti ko’rib chiqiladigan xarajatlar uchun javobgar bo’lmaydi. Bunday 

holatda  tadbirkorlik  sub’ekti  ushbu  xarajatlar  uchun  majburiyatga  ega  bo’lmaydi  va 

ularni rezervga kiritmaydi.  

Rezervlar har hisobot davri oxirida qayta ko’rib chiqilishi kerak va ularga joriy 

eng  to’g’ri  bo’lgan  baholashni  aks  ettirish  maqsadida  tuzatish  kiritilishi  kerak. 

Majburiyatni  so’ndirish  uchun  iqtisodiy  nafni  mujassamlashtirgan  resurslar  chiqib 

ketishi  talab  etilishi  ehtimoli  endilikda  mavjud  bo’lmasa,  rezerv  bo’yicha  xarajatlar 

teskari provodka bilan qayta tiklanishi kerak.  

Diskontlash qo’llanilganida, rezervning balans qiymati vaqt o’tishini aks ettirish 

maqsadida  har  bir  davrda  ko’paytiriladi.  Bu  ko’payish  qarzlar  bo’yicha  xarajatlar 

sifatida tan olinadi.  

Rezervdan  faqatgina  ushbu  rezerv  dastlab  qaysi  xarajatlar  bo’yicha  tan  olingan 

bo’lsa, o’sha xarajatlar uchun foydalanish kerak. 

Dastlab  tan  olingan  rezervga  tegishli  bo’lgan  xarajatlargina,  uning  hisobidan 

qoplanishi  kerak.  Xarajatlarni  dastlab  boshqa  maqsad  uchun  tan  olingan  rezerv 

hisobidan qoplash ikkita farqlanadigan hodisaning ta’sirini yashiradi. 

Rezervlar kelgusi operatsion zararlar bo’yicha tan olinmasligi kerak.  

Kelgusi  operatsion  zararlarning  kutilishi  muayyan  operatsion  aktivlar 

qadrsizlangan  bo’lishi  mumkinligining  belgisidir.  Tadbirkorlik  sub’ekti  ushbu 

aktivlarni  qadrsizlanishga  BHXS  36