Standartlari



Yüklə 5,36 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə85/301
tarix13.04.2022
ölçüsü5,36 Mb.
#85411
1   ...   81   82   83   84   85   86   87   88   ...   301
И.Очилов-ЎУМ-МҲХС- 2019-2020-14.02.2020

“Rezervlar,  shartli  majburiyatlar  va  shartli  aktivlar”

  da  ta’riflanganidek,  bilvosita 

majburiyatlar  shartnomalardan  kelib  chiqmaydi  va  ular  moliyaviy  majburiyatlar 

hisoblanmaydi. 

Ulushli  instrumentlarga  misollar  qayta  sotilmaydigan  oddiy  aktsiyalarni,  ba’zi 

qayta  sotiladigan  instrumentlarni,  likvidatsiya  jarayonida  tashkilotga  uning  sof 




 

 

198 



 

aktivlaridagi  proportsional  ulushni  boshqa  tomonga  yetkazib  berish  majburiyatini 

yuklaydigan ba’zi instrumentlarni, imtiyozli aktsiyalarning ayrim turlarini, o’z egasiga 

pul  mablag’i  yoki  boshqa  moliyaviy  aktivning  qat’iy  belgilangan  qiymati  evaziga 

emitent tashkilotning qayta sotilmaydigan aktsiyalarining qat’iy belgilangan miqdorini 

sotib  olish  yoki  sotib  olishga  a’zo  bo’lish  huquqini  beradigan  varrantlar  yoki 

chiqarilgan  “koll”  optsionlarni  o’z  ichiga  oladi.  Tashkilotning  pul  mablag’i  yoki 

boshqa  moliyaviy  aktivning  qat’iy  belgilangan  qiymati  evaziga  o’z  ulushli 

instrumentlarining  qat’iy belgilangan  miqdorini chiqarish  yoki sotib olish  majburiyati 

tashkilotning  ulushli  instrumenti  hisoblanadi.  Biroq,  agar  bunday  shartnoma 

tashkilotning  pul  mablag’i  yoki  boshqa  moliyaviy  aktivni  to’lash  majburiyatini 

qamrab  olsa,  u  so’ndirish  summasining  keltirilgan  qiymatiga  teng  majburiyatni  ham 

yuzaga  keltiradi.  Qayta  sotilmaydigan  oddiy  aktsiyalar  emitenti  majburiyatni  hisobga 

oladi,  qachonki  u  rasman  taqsimotni  amalga  oshirayotganda  va  aktsiyadorlar  oldida 

ushbu  taqsimotni  amalga  oshirish  bo’yicha  yuridik  jihatdan  majbur  bo’lganda.  Bu 

dividend  e’lon  qilingandan  so’ng  yuzaga  keladigan  holat  bo’lishi  yoki  qachon 

tashkilot  likvidatsiya  qilinganda  va  majburiyatlar  bajarilgandan  so’ng  qoladigan  har 

qanday aktivlar aktsiyadorlar o’rtasida taqsimlangandagi holat bo’lishi mumkin. 

Tashkilotga  pul  mablag’i  yoki  boshqa  moliyaviy  aktivning  qat’iy  belgilangan 

qiymatini  yetkazib  berish  evaziga  o’z  ulushli  instrumentlarining  qat’iy  belgilangan 

miqdorini  qayta  sotib  olish  huquqini  beradigan  xarid  qilingan  “koll”  optsioni  yoki  u 

tomonidan  sotib  olingan  boshqa  shunga  o’xshash  shartnoma  tashkilotning  moliyaviy 

aktivi hisoblanmaydi. Aksincha, bunday shartnoma uchun to’langan har qanday to’lov 

kapitaldan chegiriladi. 

Moliyaviy  instrument  subordinatsiya  turkumiga  kirishini  aniqlashda,  tashkilot 

instrumentning  likvidatsiya  jarayonidagi  da’vosini  xuddi  u  instrumentni  tasniflash 

sanasida  likvidatsiya  jarayonida  bo’lgandek  baholaydi.  Agar  tegishli  holatlarda 

o’zgarish  bo’lsa,  tashkilot  tasniflashni  qayta  baholashi  lozim.  Masalan,  tashkilot 

boshqa  moliyaviy  instrumentni  chiqarsa  yoki  so’ndirsa,  bu  instrument  boshqa  barcha 

instrumentlar turkumlariga subordinatsiya bo’lgan instrumentlar turkumiga kirish yoki 

kirmasligiga ta’sir qilishi mumkin.  

Tashkilot  likvidatsiyasida  imtiyozli  huquqqa  ega  bo’lgan  instrument 

tashkilotning sof aktivlarining proportsional ulushiga huquqi mavjud instrument emas. 

Masalan,  likvidatsiya  jarayonida  instrument  imtiyozli  huquqqa  ega  bo’ladi,  agarda  u 

egasiga  likvidatsiya  jarayonida,  tashkilotning  sof  aktivlarining  ulushiga  qo’shimcha 

tarzda,  qat’iy  belgilangan  dividend  miqdoriga  egalik  qilish  huquqini  ta’minlasa, 

qachonki  tashkilot  sof  aktivlarining  proportsional  ulushiga  nisbatan  huquqqa  ega 

subordinatsiya  turkumidagi  boshqa  instrumentlar  likvidatsiya  jarayonida  aynan  shu 

huquqqa ega bo’lmaganda. 

Agar tashkilot faqat bir turkumdagi moliyaviy instrumentlarga ega bo’lsa, ushbu 

turkum  xuddiki  u  boshqa  barcha  turkumlarga  subordinatsiya  bo’lgandek  inobatga 

olinishi lozim.  

Instrumentning  muddati  davomida  instrumentning  jami  kutilgan  pul  oqimlari 

sezilarli  tarzda  instrument  muddati  davomida  foyda  yoki  zararga,  tashkilotning  tan 

olingan  sof  aktivlardagi  o’zgarishga  yoki  tan  olingan  va  tan  olinmagan  sof 

aktivlarining haqqoniy qiymatidagi o’zgarishga asoslanishi shart. Foyda yoki zarar va 




 

 

199 



 

tan olingan sof aktivlardagi o’zgarish tegishli MHXSlarga muvofiq baholanishi lozim.  

Tashkilotning  mulk  egasi  sifatida  emas,  balki  instrument  egasi  tomonidan 

tuzilgan bitimlar



 

Qayta sotiladigan moliyaviy instrument yoki likvidatsiya jarayonida tashkilotga 

uning  sof  aktivlaridagi  proportsional  ulushni  boshqa  tomonga  yetkazib  berish 

majburiyatini  yuklaydigan  instrument  egasi  tashkilot  bilan  tashkilotning  mulk  egasi 

sifatidan  tashqari  boshqa  rolda  bitim  tuzishi  mumkin.  Masalan,  instrument  egasi 

tashkilot xodimi bo’lishi mumkin.  

Misol  tariqasida,  mas’uliyati  cheklangan  va  bosh  hamkorlarga  ega  mas’uliyati 

cheklangan shirkatni keltirish mumkin. Ayrim bosh hamkorlar tashkilotni kafolat bilan 

ta’minlashi  mumkin  va  ushbu  kafolat  uchun  haq  olishi  mumkin.  Bunday  holatlarda, 

kafolat  va  u  bilan  bog’liq  pul  oqimlari  instrument  egalariga  tashkilotning  mulk  egasi 

sifatidagi  roliga  emas,  balki  ularning  kafolatchi  sifatidagi  roliga  tegishlidir.  Shu 

tufayli, bunday kafolat va u bilan bog’liq pul oqimlari bosh hamkorlarning mas’uliyati 

cheklangan hamkorlarga nisbatan subordinatsiya bo’lib qolishiga olib kelmaydi hamda 

mas’uliyati  cheklangan  shirkat  instrumentlari  va  bosh  shirkat  instrumentlari  bir 

xilligini baholashda e’tiborga olinmaydi.  

Boshqa  misol  sifatida  foyda  yoki  zararni  taqsimlash  kelishuvini  keltirish 

mumkin, qaysiki joriy va oldingi yillar mobaynida ko’rsatilgan xizmatlar yoki amalga 

oshirilgan  faoliyatlar  asosida  foyda  yoki  zararni  instrument  egalari  o’rtasida 

taqsimlaydi. Bunday kelishuvlar instrument egalari bilan ular tashkilotning mulk egasi 

sifatida  bo’lmagan  operatsiyalar  hisoblanadi  hamda  bunday  kelishuvlar  e’tiborga 

olinmasligi  kerak.  Biroq,  turkumdagi  boshqalarga  nisbatan  foyda  yoki  zararni 

instrument  egalari  o’rtasida  ular  instrumentlarining  nominal  qiymati  bo’yicha 

taqsimlaydigan foyda yoki zararni taqsimlash kelishuvlari instrument egalari bilan ular 

tashkilotning mulk egasi sifatida bo’lgan operatsiyalarni aks ettiradi. 

Instrument  egasi  (tashkilotning  mulk  egasi  sifatida  bo’lmagan)  bilan  emitent 

tashkilot  o’rtasidagi  operatsiyaning  pul  oqimlari  va  shartnomaviy  shartlari  va 

sharoitlari  instrument  egasi  bo’lmagan  tomon  va  emitent  tashkilot  o’rtasida  amalga 

oshirilishi mumkin bo’lgan ekvivalent operatsiyaga o’xshash bo’lishi shart. 

Instrument egasi uchun qoldiq daromadni sezilarli darajada qat’iy belgilaydigan 

yoki  chegaralaydigan  jami  pul  oqimlariga  ega  boshqa  moliyaviy  instrument  yoki 

shartnomaning mavjud emasligi. 

 

Moliyaviy  instrumentni  kapital  sifatida  tasniflash  sharti  shuki,  tashkilot  boshqa 

moliyaviy  instrument  yoki  shartnomaga  ega  emas,  qaysiki  (a)  sezilarli  darajada 

tashkilotning  foyda  yoki zarariga  yoki tan  olingan sof aktivlarining  o’zgarishiga  yoki 

tan  olingan  va  tan  olinmagan  sof  aktivlarining  haqqoniy  qiymatidagi  o’zgarishga 

asoslangan  jami  pul  oqimlariga  ega  va  (b)  qoldiq  daromadni  sezilarli  darajada 

chegaralash yoki qat’iy belgilash ta’siriga ega.  

Moliyaviy  instrumentlar  asosiy  instrumentlarni  (masalan,  debitorlik  qarzlari, 

kreditorlik 

qarzlari 

va 

ulushli 


instrumentlar) 

hamda 


derivativ 

moliyaviy 

instrumentlarni  (masalan,  moliyaviy  optsionlar,  fyucherslar  va  forvardlar,    foiz 

stavkasi svoplari va valyuta svoplari) qamrab oladi. Derivativ moliyaviy instrumentlar 

moliyaviy  instrument  ta’rifini  qanoatlantiradi  va  demak,  ular  mazkur  Standartning 

qo’llash doirasidadir. 




 

 

200 



 

Derivativ moliyaviy instrumentlar instrument tomonlari o’rtasida tayanch asosiy 

moliyaviy  instrumentga  taalluqli  bir  yoki  bir  necha  moliyaviy  risklarni  o’tkazish 

ta’siriga  ega  huquqlar  va  majburiyatlarni  vujudga  keltiradi.  Boshlang’ich  bosqichda,  

derivativ moliyaviy instrumentlar bir tomonga qulay bo’lgan shartlarda boshqa tomon 

bilan  moliyaviy  aktivlar  yoki  moliyaviy  majburiyatlarni  ayirboshlash  bo’yicha 

shartnomaviy  huquqni,  yoki  qulay  bo’lmagan  shartlarda  boshqa  tomon  bilan 

moliyaviy  aktivlar  yoki  moliyaviy  majburiyatlar  ayirboshlash  bo’yicha  shartnomaviy 

majburiyatni  taqdim  etadi.  Biroq,  ular  umuman  olganda  shartnoma  asosidagi  tayanch 

moliyaviy  instrumentning  o’tkazilishiiga  olib  kelmaydi  va  bunday  o’tkazmaning 

shartnoma  muddati  tugashida  amalga  oshirilishi  shart  ham  emas.  Ba’zi  instrumentlar 

ayirboshlashni  amalga  oshirish  bo’yicha  ham  huquq  ham  majburiyatni  qamrab  olishi 

mumkin.  Ayirboshlash  shartlari  derivativ  instrumentning  boshlanishida  aniqlanishi  

tufayli,  moliya bozorlarida narxlar o’zgarishi bilan  ushbu shartlar qulay  yoki  noqulay 

bo’lishi mumkin. 

Moliyaviy  aktivlar  va  moliyaviy  majburiyatlarni  (tashkilot  o’z  ulushli 

instrumentlaridan tashqari moliyaviy instrumentlar) ayirboshlash bo’yicha sotish “put” 

yoki  “koll”  optsion  o’z  egasiga  shartnoma  asosida  bo’lgan  moliyaviy  instrumentning 

haqqoniy  qiymatidagi  o’zgarishlar  bilan  bog’liq  potentsial  kelgusi  iqtisodiy 

manfaatlarga  ega  bo’lish  huquqini  beradi.  Aksincha,  optsion  sotuvchi  tayanch 

moliyaviy  instrumentning  haqqoniy  qiymatidagi  o’zgarishlar  bilan  bog’liq  potentsial 

kelgusi  iqtisodiy  manfaatlardan  voz  kechish  yoki  iqtisodiy  manfaatlarning  potentsial 

zararlarini tan olish majburiyatini oladi. Optsion egasining shartnomaviy huquqlari va 

sotuvchining shartnomaviy  majburiyatlari mos ravishda moliyaviy aktiv va moliyaviy 

majburiyat  ta’rifini  qanoatlantiradi.  Optsion  shartnomasi  asosidagi  moliyaviy 

instrument  har  qanday  moliyaviy  aktiv,  masalan,  boshqa  tashkilotlardagi  ulushlar  va 

foizli  instrumentlar,  bo’lishi  mumkin.  Optsion  uning  sotuvchisidan  moliyaviy  aktiv 

o’tkazmasi  o’rniga  qarz  instrumenti  chiqarishni  talab  etishi  mumkin,  ammo  optsion 

asosidadagi instrument optsion egasi ixtiyoriga o’tishi mumkin, agarda optsion amalga 

oshirilsa.  Optsion  egasining  qulay  bo’lgan  shartlarda  moliyaviy  aktivni  ayirboshlash 

huquqi  va  optsion  sotuvchisining  qulay  bo’lmagan  shartlarda  moliyaviy  aktivni 

ayirboshlash  majburiyati  optsion  amalga  oshirilganda  ayirboshlanadigan  tayanch 

moliyaviy  aktivdan  ajralib  turadi.  Optsion  egasi  huquqining  va  optsion  sotuvchisi 

majburiyatining xususiyatiga optsionning amalga oshirilish ehtimoli ta’sir etmaydi. 

Derivativ  moliyaviy  instrumentlarga  yana  bir  misol  olti  oylik  davrda 

bajariladigan  forvard  shartnomasi  hisoblanib,  bunda  bir  tomon  (xaridor)    nominal 

qiymati  1,000,000VB  bo’lgan  qat’iy  belgilangan  foizli  davlat  obligatsiyalari  evaziga 

1,000,000VB pul mablag’i yetkazib berishni va’da beradi va boshqa tomon (sotuvchi) 

1,000,000VB  pul  mablag’i  evaziga  nominal  qiymati  1,000,000VB  bo’lgan  qat’iy 

belgilangan  foizli  davlat  obligatsiyalari  yetkazib  berishni  va’da  beradi.  Olti  oy 

mobaynida,  ikkala  tomon  moliyaviy  instrumentlarni  ayirboshlash  bo’yicha 

shartnomaviy  huquq  va  shartnomaviy  majburiyatga  ega  bo’ladilar.  Agarda  davlat 

obligatsiyalarining  bozor  narxi  1,000,000VB  dan  oshsa,    shartlar  xaridorga  qulay 

bo’ladi  va  sotuvchiga  noqulay  bo’ladi;  agar  davlat  obligatsiyalarining  bozor  narxi 

1,000,000VB  dan  pastga  tushsa,  teskari  holat  bo’ladi.  Xaridor  “koll”  optsiondagi 

huquq  kabi  shartnomaviy  huquqqa  (moliyaviy  aktivga)  va  “put”  optsiondagi 




 

 

201 



 

majburiyat  kabi  shartnomaviy  majburiyatga  (moliyaviy  majburiyatga)  ega  bo’ladi; 

sotuvchi “put” optsiondagi  huquq kabi shartnomaviy  huquqqa (moliyaviy aktivga) va 

“koll”  optsiondagi  majburiyat  kabi  shartnomaviy  majburiyatga  (moliyaviy 

majburiyatga)  ega  bo’ladi.  Optsionlardagidek,  ushbu  shartnomaviy  huquqlar  va 

majburiyatlar  tayanch  moliyaviy  instrumentlardan  alohida  va  farqli  moliyaviy 

aktivlarni  va  moliyaviy  majburiyatlarni  (ayirboshlanadigan  obligatsiyalar  va  pul 

mablag’larini)  tashkil  etadi.  Forvard  shartnomasida  ikkala  tomon  belgilangan  sanada 

uni amalga oshirish  bo’yicha  majburiyatga ega bo’lsa, optsion shartnomasida agar  va 

qachonki  optsion  egasi  uni  amalga  oshirishni  tanlasa,  optsion  shartnomasining 

bajarilishi yuz beradi. 

Derivativ  instrumentlarning  boshqa  ko’pgina  turlari  o’zlarida  kelgusi 

ayirboshlashni amalga oshirish bo’yicha  huquq  va  majburiyatni aks ettirishi  mumkin, 

jumladan, foiz va valyuta svoplari, foizli “kep”, “kollar” va “flor” shartnomalari, qarz 

majburiyatlari,  veksel  chiqarish  dasturlari  va  akkreditivlar.  Foiz  svop  shartnomasi 

forvard  shartnomasining  bir  turi  sifatida  inobatga  olinishi  mumkin,  bunda  tomonlar 

biri  so’zib  yuruvchi  foiz  stavkasi  orqali  hisoblangan  boshqasi  esa  qat’iy  belgilangan 

foiz  stavkasi  orqali  hisoblangan  pul  mablag’i  qiymatlarining  bir  qator  kelgusi 

ayirboshlashlarini amalga oshirishga kelishadilar. F’yuchers shartnomalari esa forvard 

shartnomasining  boshqa  bir  turi  bo’lib,  asosan  ular  standartlashganligi  va  savdolari 

birjada amalga oshirilishi bilan farqlanadilar. 

Nomoliyaviy  moddalarni  sotib  olish  va  sotish  shartnomalari  moliyaviy 

instrument ta’rifini qanoatlantirmaydilar, chunki bir tomonning  nomoliyaviy  moddani 

yoki  xizmatni  qabul  qilish  bo’yicha  shartnomaviy  huquqi  va  boshqa  bir  tomonning 

mos ravishdagi majburiyati hech qaysi bir tomonning moliyaviy aktivni olish, yetkazib 

berish  yoki  ayirboshlash  bo’yicha  joriy  paytdagi  huquq  yoki  majburiyatini  yuzaga 

keltirmaydi.  Masalan,    faqat  nomoliyaviy  moddani  qabul  qilish  yoki  yetkazib  berish 

orqali  bajariladigan  shartnomalar  (masalan,  kumush  bo’yicha  optsion,  fyuchers  yoki 

forvard  shartnomasi)  moliyaviy  instrumentlar  hisoblanmaydi.  Ko’pchilik  mahsulot 

shartnomalari  ushbu  turga  tegishlidir.  Ba’zilari  shakl  jihatdan  standartlashgan  bo’ladi 

hamda  tartibli  bozorda  ayrim  derivativ  moliyaviy  instrumentlar  savdosi  kabi  savdo 

qilinadi.  Masalan,  mahsulot  fyuchers  shartnomasi  pulda  erkin  oldi-sotdi  qilinishi 

mumkin, chunki u birjada savdo uchun listing qilingan va bir necha bor quldan qulga 

o’tishi mumkin. Biroq, shartnomalarni xarid qilayotgan va sotayotgan tomonlar aslida 

tayanch  mahsulotni  savdo  qiladilar.  Mahsulot  shartnomasining  pulda  oldi-sotdisi 

yengil  bo’lib,  uni  pulda  sotib  olish  yoki  sotish  qobiliyati  va  mahsulotni  qabul  qilish 

yoki  yetkazib  berish  majburiyatini  pulda  hisob-kitob  qilishga  kelishish  imkoniyati 

shartnomaning  fundametal  jihatlarini  moliyaviy  instrument  vujudga  keladigan 

darajada  o’zgartirmaydi.  Shunga  qaramasdan,  ba’zi  nomoliyaviy  moddalarni  sotib 

olish  va  sotish  shartnomalari,  qaysiki  netto  yoki  moliyaviy  instrumentlarni 

ayirboshlash orqali yoki  nomoliyaviy moddani pul mablag’iga erkin aylantirish orqali 

hisob-kitob qilinadigan shartnomalar, xuddiki ular moliyaviy instrumentlardek mazkur 

Standartning qo’llash doirasidadir. 

Moddiy  aktivlarni  qabul  qilish  yoki  yetkazib  berishni  qamrab  oladigan 

shartnoma, u bilan bog’liq har qanday to’lov moddiy aktivlarning o’tkazma sanasidan 

keyin  kechiktirilmaguncha,  bir  tomonning  moliyaviy  aktivi  va  boshqa  tomonning 




 

 

202 



 

moliyaviy majburiyati ko’payishiga olib kelmaydi. Bu savdo kreditida tovarlarni sotib 

olish yoki sotish bilan bog’liq holatda bo’lishi mumkin. 

Ba’zi  shartnomalar  mahsulotga-bog’langan  bo’ladi,  ammo  mahsulotni  moddiy 

ko’rinishda  qabul  qilish  yoki  yetkazib  berish  orqali  hisob-kitob  qilishni  qamrab 

olmaydi.  Ular  qat’iy  belgilangan  qiymatlar  orqali  to’lovni  hisob-kitob  qilish  o’rniga, 

shartnomadagi  formulaga  asosan  aniqlanadigan  pul  mablag’i  to’lovlari  orqali  hisob-

kitob  qilishni  belgilaydi.  Masalan,  obligatsiyaning  nominal  qiymati  uning  so’ndirish 

sanasida  mavjud  bo’lgan  qat’iy  belgilangan  miqdordagi  neftning  bozor  narxini 

qo’llash  orqali  hisoblanishi  mumkin.  Nominal  mahsulotning  narxiga  tegishli  tarzda 

indeksatsiya  qilinadi,  ammo  faqat  pulda  hisob-kitob  qilinadi.  Bunday  shartnoma 

moliyaviy instrumentni tashkil etadi. 

Moliyaviy  instrumentning  ta’rifi  shunday  shartnomani  ham  qamrab  oladiki, 

qaysiki moliyaviy aktiv yoki moliyaviy majburiyatga qo’shimcha tarzda, nomoliyaviy 

aktiv  yoki  nomoliyaviy  majburiyatning  ko’payishiga  olib  keladi.  Bunday  moliyaviy 

instrumentlar  bir  tomonga  moliyaviy  aktivni  nomoliyaviy  aktivga  ayirboshlash 

imkonini  beradi.  Masalan,  neftga-bog’langan  obligatsiya  o’z  egasiga  nominal 

qiymatni  neftning  qat’iy  belgilangan  miqdoriga  ayirboshlash  optsioni  bilan  birga,  bir 

qator  davriy  qat’iy  belgilangan  foiz  to’lovlarini  va  so’ndirish  sanasida  pulda  qat’iy 

belgilangan  qiymatni  olish  huquqini  berishi  mumkin.  Ushbu  optsionni  amalga 

oshirishning  afzalligi  vaqti  vaqti  bilan  obligatsiyaga  xos  pul  mablag’ini  neftga 

ayirboshlash koeffitsientiga (ayirboshlash narxi) nisbatan neftning haqqoniy qiymatiga 

bog’liq  holda  o’zgarib  turadi.  Obligatsiya  egasining  optsionni  amalga  oshirish  bilan 

bog’liq  maqsadi  tarkibiy  qism  aktivlarining  mohiyatiga  ta’sir  etmaydi.  Aktivlar  va 

majburiyatlarning  boshqa  turlari  vujudga  kelishiga  qaramasdan,  obligatsiya  egasining 

moliyaviy  aktivi  va  emitentning  moliyaviy  majburiyati  obligatsiyani  moliyaviy 

instrument bo’lishini ta’minlaydi. 

Imtiyozli  aktsiyalar  turli  xil  huquqlar  bilan  chiqarilishi  mumkin.  Imtiyozli 

aktsiya  moliyaviy  majburiyat  yoki  ulushli  instrument  ekanligini  aniqlashda,  emitent  

imtiyozli  aktsiya  moliyaviy  majburiyatning  fundamental  jihatini  aks  ettirishini 

aniqlash  uchun  aktsiyaga  biriktirilgan  ma’lum  huquqlarni  baholaydi.  Masalan, 

belgilangan  sanada  yoki  aktsiya  egasining  hohishiga  ko’ra  so’ndiriladigan  imtiyozli 

aktsiyalar moliyaviy majburiyatni tashkil etadi, chunki emitent aktsiya egasi ixtiyoriga 

moliyaviy  aktivlarni  o’tkazish  majburiyatiga  ega.  Shartnomaviy  tarzda  talab  etilgan 

paytda  emitentning  imtiyozli  aktsiyalarni  so’ndirish  majburiyatini  bajarish 

imkonsizligi,  masalan,  mablag’  yetishmasligi,  qonuniy  cheklov  yoki  foyda  yoki 

zahiraning  yetarsizligi  majburiyatni  inkor  etmaydi.  Emitentning  aktsiyalarni  pul 

mablag’iga 

so’ndirish 

(optsioni) 

imkoni 

moliyaviy 

majburiyat 

ta’rifini 

qanoatlantirmaydi,  chunki  emitent  aktsiyadorlar  ixtiyoriga  moliyaviy  aktivlarni 

o’tkazish  bo’yicha  joriy  paytdagi  majburiyatiga  ega  emas.  Bunday  holatda, 

aktsiyalarni  so’ndirish  to’laligicha  emitent  ixtiyoridadir.  Biroq,  majburiyat  vujudga 

keladi,  qachonki  emitent,  odatda  aktsiyalarni  so’ndirish  rejasi  aktsiyadorlarga  rasman 

e’lon qilingan holda, so’ndirish (optsioni) imkonidan foydalansa. 

Imtiyozli aktsiyalar qayta so’ndirilmaydigan bo’lganda, o’rinli tasniflash ularga 

biriktirilgan 

boshqa 


huquqlar 

orqali 


aniqlanadi. 

Tasniflash 

shartnomaviy 

kelishuvlarning  mohiyatini  va  moliyaviy  majburiyat  va  ulushli  instrument  ta’riflarini 




 

 

203 



 

baholanishiga  asoslanadi.  Qachonki  kumulyativ  yoki  nokumulyativ  imtiyozli 

aktsiyalar  egalariga  taqsimotlar  emitent  ixtiyorida  bo’lsa,  aktsiyalar  ulushli 

instrumentlardir.  Quyidagilar,  masalan,  imtiyozli  aktsiyani  ulushli  instrument  yoki 

moliyaviy majburiyat sifatida tasniflashga ta’sir etmaydi:  

(a) 


taqsimotlarni amalga oshirish tarixi; 

(b) 


kelajakda taqsimotlarni amalga oshirishni ko’zlash; 

(v) 


agar  taqsimotlar  amalga  oshirilmasa,  emitentning  oddiy  aktsiyalari 

narxiga salbiy ta’sir ehtimoli (oddiy aktsiyalar bo’yicha dividendlar to’lash cheklovlari 

tufayli, agarda imtiyozli aktsiyalar bo’yicha dividendlar to’lanmasa); 

(g) 


emitentning zahiralar miqdori; 

(d) 


emitent tomonidan davr uchun foyda yoki zarar kutilishlari; yoki 

(e) 


emitentning  davr  uchun  foyda  yoki  zararlar  miqdoriga  ta’sir  ko’rsatish 

qobiliyati va qobiliyatsizligi. 

Quyidagi  misollar  tashkilotning  o’z  ulushli  instrumentlari  bo’yicha  turli  xil 

shartnomalarni qanday tasniflashni aks ettiradi:  

(a) 

Tashkilot  tomonidan  hech  qanday  kelgusidagi  qiymatni  qoplashsiz,  yoki 



o’z ulushli  instrumentlarining  qat’iy belgilangan  miqdorini pul  mablag’i  yoki boshqa 

moliyaviy  aktivning  qat’iy  belgilangan  qiymatiga  ayirboshlash  orqali,  o’z  ulushli 

instrumentlarining  qat’iy  belgilangan  miqdorini  olish  yoki  yetkazib  berish  orqali 

hisob-kitob  qilinadigan  shartnoma  ulushli  instrument  hisoblanadi.  O’z  navbatida, 

bunday shartnoma uchun olingan yoki to’langan har qanday qiymatni qoplash bevosita 

kapitalga  qo’shiladi  yoki  undan  chegiriladi.  Misol  tariqasida,  chiqarilgan  aktsiya 

optsionini  keltirish  mumkin,  qaysiki  kontragentga  tashkilotning  belgilangan 

miqdordagi  aktsiyalarini  belgilangan  qiymatdagi  pul  mablag’iga  sotib  olish  huquqini 

beradi.  Biroq,  agar  shartnoma  belgilangan  yoki  aniqlanadigan  sanada  yoki  talab 

qilinganda  tashkilotdan  o’z  aktsiyalarini  pul  mablag’i  yoki  boshqa  moliyaviy  aktivga 

sotib  olishni  (so’ndirishni)  talab  etsa,  tashkilot  so’ndirish  summasining  keltirilgan 

qiymati  miqdorida  moliyaviy  majburiyatni  ham  tan  oladi.  Yana  bir  misol  sifatida, 

tashkilotning  forvard  shartnomasiga  asosan  belgilangan  miqdordagi  o’z  aktsiyalarini 

belgilangan  qiymatdagi  pul  mablag’iga  qayta  sotib  olish  majburiyatini  keltirish 

mumkin. 

(b) 


Tashkilotning  pul  mablag’iga  o’z  aktsiyalarini  sotib  olish  majburiyati 

so’ndirish  summasining  keltirilgan  qiymatiga  teng  moliyaviy  majburiyatni 

ko’payishiga  olib  keladi,  hattoki  agarda  tashkilot  qayta  sotib  olishga  majbur  bo’lgan 

aktsiyalar  miqdori  belgilanmagan  bo’lsa  ham  yoki  majburiyat  kontragentning  o’z 

so’ndirish  huquqidan  foydalanishiga  shartli  ravishda  bog’liq  bo’lsa  ham  .  Shartli 

majburiyatga  misol  sifatida,  agar  kontragent  optsionni  amalga  oshirganda, 

tashkilotdan  o’z  aktsiyalarini  pul  mablag’iga  qayta  sotib  olishni  talab  etadigan 

chiqarilgan optsionni keltirish mumkin. 

(v) 

Pul  mablag’i  yoki  boshqa  moliyaviy  aktiv  orqali  hisob-kitob  qilinadigan 



shartnoma  moliyaviy  aktiv  yoki  moliyaviy  majburiyat  hisoblanadi,  hattoki  agarda 

olinadigan  yoki  yetkazib  beriladigan  pul  mablag’i  yoki  boshqa  moliyaviy  aktivning 

qiymati  tashkilot  o’z  aktsiyasining  bozor  narxidagi  o’zgarishlariga  asoslangan  bo’lsa 

ham. Misol tariqasida, pul  mablag’ida netto hisob-kitob qilinadigan aktsiya optsionini 

keltirish mumkin. 



 

 

204 



 

(g) 


Qiymati  qat’iy  belgilangan  summaga  yoki  tayanch  o’zgaruvchining 

(masalan,  mahsulot  narxi)  o’zgarishlariga  asoslangan  summaga  teng  bo’lgan  holda, 

tashkilot  o’z  aktsiyalarining  o’zgaruvchan  miqdori  bilan  hisob-kitob  qilinadigan 

shartnoma  moliyaviy  aktiv  yoki  moliyaviy  majburiyat  hisoblanadi.  Misol  tariqasida, 

oltin sotib olishga chiqarilgan optsionni keltirish mumkin, qaysiki amalga oshirilishida 

tashkilotning  o’z  instrumentlari  bilan  netto  hisob-kitob  qilinadi  va  bunda  tashkilot 

tomonidan ushbu instrumentlar optsion shartnomasi qiymatiga teng miqdorda yetkazib 

beriladi.  Bunday  shartnoma  moliyaviy  aktiv  yoki  moliyaviy  majburiyat  hisoblanadi, 

hattoki agarda tayanch o’zgaruvchi  oltin  bo’lmasdan tashkilotning o’z aktsiyasi  narxi 

bo’lsa  ham.  Shuningdek,  tashkilot  o’z  aktsiyalarining  qat’iy  belgilangan  miqdorida 

hisob-kitob  qilinadigan,  ammo  ushbu  aktsiyalarga  biriktirilgan  huquqlar  shunday 

o’zgaradiki,  natijada  hisob-kitob  qiymati  qat’iy  belgilangan  qiymatga  yoki  tayanch 

o’zgaruvchining  o’zgarishlariga  asoslangan  qiymatga  teng  bo’ladigan,  shartnoma 

moliyaviy aktiv yoki moliyaviy majburiyat hisoblanadi. 

Agar pul mablag’i yoki boshqa moliyaviy aktiv orqali hisob-kitob qilishni talab 

qilishi  mumkin  bo’lgan  (yoki  boshqa  usulda  instrumentni  moliyaviy  majburiyat 

bo’lishiga  olib  kelishi  mumkin  bo’lgan)  shartli  hisob-kitob  shartining  bir  qismi 

mavhum  bo’lsa,  hisob-kitob  qilish  sharti  moliyaviy  instrumentning  tasniflanishiga 

ta’sir etmaydi. Shunday ekan,  faqt juda kamdan-kam, yuqori darajada  g’ayrioddiy  va 

sodir  bo’lish  ehtimoli  judayam  past  holat  yuz  bergan  paytda  pulda  yoki  tashkilot  o’z 

aktsiyalarining o’zgaruvchan  miqdorida  hisob-kitob qilishni talab etadigan shartnoma 

ulushli  instrument  hisoblanadi.  Shuningdek,  tashkilotning  nazoratidan  tashqari 

holatlarda tashkilot o’z aktsiyalarining qat’iy belgilangan miqdorida hisob-kitob qilish 

shartnomaviy  tarzda  taqiqlanishi  mumkin,  lekin  ushbu  holatlarning  sodir  bo’lish 

ehtimoli haqiqatdan yiroq bo’lsa, ulushli instrument siftada tasniflash o’rinlidir. 

BHXS  1  va  BHXS  10  ga  muvofiq,  tashkilot  jamlangan  moliyaviy  hisobotlarda 

nazorat 

qilinmaydigan 

ulushlarni 

–  kapitaldagi  va  o’z  bo’linmalarining 

daromadlaridagi  boshqa  tomonlarning  ulushlarini  –  aks  ettiradi.  Moliyaviy 

instrumentni  (yoki  uning  tarkibiy  qismini)  jamlangan  moliyaviy  hisobotlarda 

tasniflashda,  butun  bir  guruhni  instrument  bo’yicha  pul  mablag’i  yoki  boshqa  aktivni 

yetkazib  berish  yoki  majburiyat  tasnifiga  olib  keladigan  tarzda  hisob-kitob  qilish 

majburiyatiga ega bo’lishini aniqlash  uchun, tashkilot  guruh a’zolari bilan  instrument 

egalari  o’rtasida  kelishilgan  barcha  shartlar  va  sharoitlarni  e’tiborga  oladi.  Qachonki 

guruhdagi  sho’’ba  tashkilot  moliyaviy  instrument  chiqarsa  va  bosh  tashkilot  yoki 

guruhning  boshqa  tashkiloti  bevosita  instrument  (masalan,  kafolat)  egasi  bilan 

qo’shimcha shartlarni kelishib olsa, guruh taqsimot yoki so’ndirish bo’yicha ixtiyorga 

ega  bo’lmasligi  mumkin.  Sho’’ba  tashkiloti  o’zining  alohida  moliyaviy  hisobotlarida 

ushbu  qo’shimcha  shartlarni  e’tiborga  olmasdan  instrumentni  tegishli  tartibda 

tasniflashi  mumkin  bo’lsa  ham,  jamlangan  moliyaviy  hisobotlarda  butun  bir  guruh 

tomonidan  tuzilgan  shartnomalar  va  bitimlarni  aks  ettirishni  ta’minlash  maqsadida 

guruh  a’zolari  bilan  instrument  egalari  o’rtasidagi  boshqa  kelishuvlar  ta’siri  inobatga 

olinadi.  Bunday  majburiyat  yoki  hisob-kitob  qilish  sharti  mavjud  bo’lganda, 

instrument  (yoki  uning  majburiyatga  tegishli  tarkibiy  qismi)  jamlangan  moliyaviy 

hisobotlarda moliyaviy majburiyat sifatida tasniflanadi. 

 



 

 

205 



 


Yüklə 5,36 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   81   82   83   84   85   86   87   88   ...   301




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə