Standartlari



Yüklə 5,36 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə59/301
tarix13.04.2022
ölçüsü5,36 Mb.
#85411
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   301
И.Очилов-ЎУМ-МҲХС- 2019-2020-14.02.2020

3-misol. 

Tadbirkorlik 

sub’ekti  yangi  ishlab  chiqarish  jarayonini 

shakllantirmoqda.  2014  yil  mobaynida,  sarflangan  xarajatlar  1000  sh.b.(a)  bo’lib, 

ulardan  900  sh.b.  2014  yil  1  dekabrdan  oldin  sarflangan  va  100  sh.b.  2014  yil  1 

dekabr bilan 2014 yil 31 dekabr orasida sarflangan. Tadbirkorlik sub’ekti 2014 yil 1 

dekabrda  ishlab  chiqarish  jarayoni  nomoddiy  aktiv  sifatida  tan  olish  mezonini 

qanoatlantirganini  ko’rsata  oladi.  Jarayonga    singdirilgan  nou-xauning  qoplanadigan 

qiymati  (jarayon  foydalanishga  tayyor  bo’lishidan  oldin  uni  tugallash  bo’yicha 

kelgusi  pul  chiqimlari  bilan  birga)  500  sh.b.  teng  bo’lishi  baholangan.  2014  yil 

yakunida,  ishlab  chiqarish  jarayoni  100  sh.b.  miqdorida  (tan  olish  mezoni 

qanoatlantirilgan  sanadan,  ya’ni  2014  yil  1  dekabrdan  boshlab  sarflangan  xarajatlar) 

nomoddiy aktiv sifatida tan olinadi. 2014  yil 1 dekabrdan oldin sarflangan 900 sh.b. 

xarajat  sifatida  tan  olinadi,  chunki  tan  olish  mezoni  2014  yil  1  dekabrgacha 

qanoatlantirilmagan.  Ushbu  xarajatlar  moliyaviy  holat  to’g’risidagi  hisobotda  tan 

olingan ishlab chiqarish jarayoni qiymatining qismini tashkil etmaydi. 

2015  yil  mobaynida,  sarflangan  xarajatlar  2  000  sh.b.  ga  teng.  Jarayonga  

singdirilgan  nou-xauning  qoplanadigan  qiymati  (jarayon  foydalanishga  tayyor 

bo’lishidan  oldin  uni  tugallash  bo’yicha  kelgusi  pul  chiqimlari  bilan  birga)  1  900 

sh.b. teng bo’lishi baholangan. 

2015  yil  yakunida,  ishlab  chiqarish  jarayonining  tannarxi  2  100  sh.b.  ga  teng 

(2014 yil yakunida tan olingan 100 sh.b. xarajatlar va 2015 yil yakunida tan olingan 2 

100  sh.b.    xarajatlar).  Tadbirkorlik  sub’ekti  qadrsizlanish  bo’yicha  zarardan  oldingi 

jarayonning balans qiymatini (2 100 sh.b.) uning qoplanadigan qiymatiga to’g’rilash 

uchun  200  sh.b.  miqdorida  qadrsizlanish  bo’yicha  zararni  tan  oladi.  Ushbu 

qadrsizlanish bo’yicha zarar keyingi davrda tiklanishi  mumkin, agarda MHXS 23 da 

keltirilgan  qadrsizlanish  bo’yicha  zararni  tiklashga  talablar  bajarilganda.  (a)  Mazkur 



 

 

119 



 

Standartda pul miqdorlari “Valyuta Birliklari (sh.b.)” da ifodalangan. 

Nomoddiy  modda  bo’yicha  xarajat  u  sarflanganda  xarajat  sifatida  tan  olinadi, 

qachonki:  

(a) 

xarajat  tan  olish  mezonini  qanoatlantiradigan  nomoddiy  aktiv 



qiymatining tarkibi bo’lmaguncha; yoki 

(b) 


modda biznes birlashuvida sotib olingan bo’lib,  nomoddiy aktiv sifatida 

tan olinmaguncha. Bunday holatda, xarajat xarid sanasida gudvill sifatida tan olingan 

qiymatning tarkibini tashkil etadi (MHXS 3 ga qarang). 

Ba’zi  holatlarda,  kelgusi  iqtisodiy  manfaatlarga  ega  bo’lish  maqsadida 

xarajatlar sarflanadi, lekin tan olinishi mumkin bo’lgan hech qanday nomoddiy aktiv 

yoki  boshqa  aktiv  sotib  olinmaydi  yoki  yaratilmaydi.  Tovarlarni  yetkazib  berish 

holatida,  tadbirkorlik  sub’ekti  bunday  sarfni  unda  ushbu  tovarlardan  foydalanish 

huquqi  bo’lgan  paytda  xarajat  sifatida  tan  oladi.  Xizmatlar  ko’rsatish  holatida, 

tadbirkorlik  sub’ekti  sarfni  xizmatlarni  qabul  qilib  olgan  paytda  xarajat  sifatida  tan 

oladi.  Masalan,  tadqiqot  bo’yicha  xarajat  u  sarflangan  paytda  xarajat  sifatida  tan 

olinadi, u biznes birlashuvi tarkibi sifatida sotib olingan  holat bundan  istisno. Sarfga 

u  amalga  oshirilganda  xarajat  sifatida  tan  olinadigan  boshqa  misollar  quyidagilarni 

qamrab oladi:  

(a) 


yangi  biznesni  boshlash  faoliyati  bo’yicha  xarajatlar  (ya’ni  tashkiliy 

xarajatlari),  bunda  ushbu  xarajatlar  BHXS  16  ga  muvofiq  asosiy  vositalar 

moddasining tarkibiga kiritilmaguncha. Tashkiliy  xarajatlar tashkil etish  xarajatlarini 

qamrab olishi mumkin, masalan, yuridik tashkilotni tashkil etishga sarflangan yuridik 

va  kotibiyat  xarajatlari  (ya’ni  ochishdan  oldingi  xarajatlar)  yoki  yangi  faoliyatlarni 

boshlash  yoki  yangi  mahsulotlarni  yoki  jarayonlarni  ishga  tushirish  bo’yicha 

xarajatlar (ya’ni faoliyatdan oldingi xarajatlar). 

(b) 


Trening faoliyatlari bo’yicha xarajatlar. 

(v) 


Reklama  va  sotish  faoliyatlari  bo’yicha  xarajatlar  (pochta  orqali 

buyurtma ro’yxatlari). 

(g) 

Tadbirkorlik sub’ektini to’liq  yoki qisman  boshqa joyga ko’chirish  yoki 



qayta tashkil etish bo’yicha xarajatlar. 

Tadbirkorlik  sub’ekti  tovarlardan  foydalanish  huquqiga  ega,  qachonki  u 

tovarlarga  egalik  qilsa.  Xuddi  shuningdek,  tadbirkorlik  sub’ekti  tovarlardan 

foydalanish  huquqiga  ega,  qachonki  ular  yetkazib  berish  shartnomasi  shartlariga 

muvofiq  yetkazib  beruvchi  tomonidan  yaratilganda  va  tadbirkorlik  sub’ekti  to’lov 

evaziga  ularni  yetkazib  berilishini  talab  qila  olganda.  Xizmatlar  qabul  qilingan 

bo’ladi,  qachonki  ularni  tadbirkorlik  sub’ektiga  yetkazib  berish  shartnomasiga 

muvofiq  yetkazib  beruvchi  tomonidan  ko’rsatilganda,  ammo  tadbirkorlik  sub’ekti 

ulardan boshqa  xizmatni ko’rsatishda foydalangan paytda emas,  masalan,  mijozlarga 

reklamani yetkazib berishda. 

Dastlab  xarajat  sifatida  tan  olingan  nomoddiy  modda  bo’yicha  xarajat  keyingi 

sanada nomoddiy aktiv tannarxining qismi sifatida tan olinmasligi lozim. 

Agarda  nomoddiy  aktiv  qayta  baholash  modelidan  foydalangan  holda  hisobga 

olinsa,  uning  turkumidagi  barcha  boshqa  aktivlar  ham  aynan  shu  modeldan 

foydalangan  holda  hisobga  olinishi  lozim,  bunda  ushbu  aktivlar  bo’yicha  faol  bozor 



 

 

120 



 

mavjud bo’lmaguncha.  

Nomoddiy  aktivlarning  turkumi  aktivlarning  bir  xil  xususiyati  va  tadbirkorlik 

sub’ekti  faoliyatida  foydalanilishi  jihatidan  guruhlanishidir.  Nomoddiy  aktivlar 

turkumidagi  moddalar  bir  vaqtda  qayta  baholanadi,  bunda  aktivlarni  tanlanma  qayta 

baholashdan  hamda  moliyaviy  hisobotlarda  turli  sanalarda  tannarxlar  va  qiymatlar 

birikmasini aks ettiradigan miqdorlarni taqdim etish  chetlab o’tiladi.  

Dastlabki  tan  olishdan  so’ng,  nomoddiy  aktiv  uning  tannarxidan  har  qanday 

jamg’arilgan  amortizatsiyani  va  har  qanday  yig’ilgan  qadrsizlanish  bo’yicha  zararni 

chegirilgandagi qiymatda hisobga olinishi lozim. 

Dastlabki  tan  olishdan  so’ng,  nomoddiy  aktiv  qayta  baholangan  qiymatda, 

ya’ni  qayta  baholash  sanasidagi  uning  haqqoniy  qiymatidan  har  qanday  keyingi 

jamg’arilgan amortizatsiyani va  har qanday keyingi  yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha 

zararni  chegirilgandagi  qiymatda  hisobga  olinishi  lozim.  Mazkur  Standartdagi  qayta 

baholashlar  maqsadida,  haqqoniy  qiymat  faol  bozor  inobatga  olingan  holda 

aniqlanishi  lozim.  Qayta  baholashlar  shunday  me’yorda  amalga  oshirilishi  lozimki, 

hisobot davri oxirida aktivning balans qiymati uning haqqoniy qiymatidan ahamiyatli 

farq qilmasligi kerak. 

Qayta baholash modeli bo’yicha quyidagilarga ruxsat berilmaydi:  

(a) 


oldin  aktiv  sifatida  tan  olinmagan  nomoddiy  aktivlarni  qayta  baholash; 

yoki 


(b) 

tannarxdan boshqa qiymatlarda nomoddiy aktivlarni dastlab tan olish. 

Qayta  baholash  modeli  aktiv  dastlab  tannarxda  tan  olingandan  so’ng 

qo’llaniladi.  Biroq,  agarda  nomoddiy  aktiv  jarayondan  o’tish  mobaynida  tan  olish 

mezonini qanoatlantirmaganligi tufayli, uning tannarxining faqat ma’lum qismi aktiv 

sifatida  tan  olingan  bo’lsa,  qayta  baholash  modeli  ushbu  aktivning  butun  qismiga 

qo’llanishi mumkin. Shu bilan birga, qayta baholash modeli davlat granti orqali qabul 

qilingan  va  nominal  qiymatda  tan  olingan  nomoddiy  aktivlarga  nisbatan  ham 

qo’llanilishi mumkin.  

Nomoddiy  aktiv  uchun  faol  bozor  mavjud  bo’lishi  odatiy  hol  emas,  lekin  bu 

sodir  bo’lishi  mumkin.  Masalan,  ayrim  yurisdiktsiyalarda  erkin  o’tkaziladigan  taksi 

litsenziyalari,  baliq  ovlash  litsenziyalari  yoki  ishlab  chiqarish  kvotalari  uchun  faol 

bozor mavjud bo’lishi mumkin. Biroq, brendlar, gazeta nomlari, musiqa va film nashr 

etish  huquqlari, patentlar  va savdo belgilari  uchun  faol bozor  mavjud bo’la olmaydi, 

chunki bunday aktivning har biri yagonadir. Shu bilan birga, nomoddiy aktivlar oldi-

sotdi qilinsa ham, shartnomalar alohida sotuvchilar va xaridorlar o’rtasida tuziladi va 

operatsiyalar  kamdan-kam  holatda  sodir  bo’ladi.  Shular  tufayli,  bir  aktiv  uchun 

to’langan  narx  boshqasining  haqqoniy  qiymati  to’g’risida  yetarlicha  dalil 

hisoblanmasligi  mumkin.  Bundan  tashqari,  narxlar  ko’pgina  hollarda  jamoatga 

ma’lum bo’lmaydi. 

Qayta  baholash  davriyligi  qayta  baholanayotgan  nomoddiy  aktivlar  haqqoniy 

qiymatining  o’zgaruvchanligiga  bog’liqdir.  Agarda  qayta  baholangan  aktivning 

haqqoniy qiymati uning balans qiymatidan ahamiyatli farq qilsa, yana qayta baholash 

zarurdir.  Ayrim  nomoddiy  aktivlarning  haqqoniy  qiymatida  ahamiyatli  va 

o’zgaruvchan  tebranishlar  kuzatilishi  mumkin,  bunday  holat  yillik  qayta  baholash 



 

 

121 



 

zaruriyatini  keltirib  chiqaradi.  Bunday  tez-tez  qayta  baholashlar  haqqoniy  qiymatida 

faqatgina ahamiyatsiz tebranishlarga ega nomoddiy aktivlar uchun zarur emas.  

Agarda nomoddiy aktiv qayta baholansa, qayta baholash sanasidagi har qanday 

jamg’arilgan amortizatsiya:  

(a) 


aktivning  yalpi  balans  qiymatidagi  o’zgarishga  proportsional  tarzda 

qayta hisoblanadiki, natijada qayta baholashdan so’ng aktivning balans qiymati uning 

qayta baholangan qiymatiga teng bo’ladi; yoki 

(b) 


aktivning  yalpi  balans  qiymatidan  chegirib  tashlanadi  va  sof  balans 

qiymati aktivning qayta baholangan qiymati summasida aks ettiriladi. 

Agarda  qayta  baholangan  nomoddiy  aktivlar  turkumidagi  nomoddiy  aktivni 

ushbu  aktiv  uchun  faol  bozor  mavjud  bo’lmaganligi  tufayli  qayta  baholash  imkoni 

bo’lmasa,  aktiv  uning  tannarxidan  har  qanday  jamg’arilgan  amortizatsiya  va 

qadrsizlanish bo’yicha zararlarning chegirilgan qiymatida hisobga olinishi lozim. 

Agarda  qayta  baholangan  nomoddiy  aktivning  haqqoniy  qiymatini  faol  bozor 

orqali aniqlash imkoni boshqa mavjud bo’lmasa, aktivning balans qiymati uning faol 

bozor  orqali  oxirgi  qayta  baholash  sanasidagi  qayta  baholangan  qiymatidan  har 

qanday  jamg’arilgan  amortizatsiya  va  har  qanday  keyingi  yig’ilgan  qadrsizlanish 

bo’yicha zararlarning chegirilgan qiymati bo’lishi lozim. 

Qayta  baholangan  nomoddiy  aktiv  uchun  bundan  buyon  faol  bozor  mavjud 

bo’lmasligi to’g’risidagi ma’lumot shuni anglatishi mumkinki, aktiv qadrsizlangan va 

uning BHXS 36 ga muvofiq tekshirilishi zarurdir.  

Agarda  keyingi  ma’lum  hisobga  olish  sanasida  aktivning  haqqoniy  qiymatini 

faol  bozor  orqali  aniqlash  imkoni  bo’lsa,  qayta  baholash  modeli  o’sha  sanadan 

boshlab qo’llaniladi.  

Agarda  nomoddiy  aktivning  balans  qiymati  qayta  baholash  natijasida  oshsa, 

oshgan  qism  boshqa  umumlashgan  daromadda  tan  olinishi  va  kapital  tarkibidagi 

boshlang’ich  qiymatiga  nisbatan  qayta  baholash  qiymatining  oshgan  summasi 

hisobga  olinadigan  schyotda  yig’ilishi  lozim.  Biroq,  oshgan  qism  foyda  yoki 

zararlarda  shu  darajada  tan  olinishi  lozimki,  bunda  oldin  aynan  shu  aktivni  qayta 

baholash  natijasida  foyda  yoki  zararlarda  tan  olingan  kamaygan  qismni  qoplashi 

lozim. 


Agarda nomoddiy aktivning balans qiymati qayta baholash natijasida kamaysa, 

kamaygan  qism  foyda  yoki  zararlarda  tan  olinishi  lozim.  Biroq,  kamaygan  qism 

boshqa  umumlashgan  daromadda  ushbu  aktiv  bo’yicha  boshlang’ich  qiymatiga 

nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotining 

har  qanday  kredit  saldosiga  teng  miqdorda  tan  olinishi  lozim.  Boshqa  umumlashgan 

daromadda  tan  olingan  kamaygan  qism  kapital  tarkibidagi  boshlang’ich  qiymatiga 

nisbatan  qayta  baholash  qiymatining  oshgan  summasi  hisobga  olinadigan  schyotda 

yig’ilgan summani kamaytiradi. 

Kapitalda boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan 

summasi  hisobga  olinadigan  schyotda  jamlangan  summa  to’g’ridan-to’g’ri 

taqsimlanmagan foydaga o’tkazilishi mumkin, qachonki bu summa o’zlashtirilganda. 

Jami  bunday  summa  aktivning  foydali  xizmat  muddati  tugaganda  yoki  u  balansdan 

chiqarilganda  o’zlashtirilishi  mumkin.  Biroq,  bu  schyotdagi  summaning  ma’lum 



 

 

122 



 

qismi  aktiv  tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan  foydalanilayotganda  o’zlashtirilishi 

mumkin;  bunda  o’zlashtiriladigan  summa  –  aktivni  qayta  baholangan  balans 

qiymatiga  asoslangan  amortizatsiya  bilan  aktivning  tarixiy  balans  qiymatiga 

asoslanib,  tan  olinishi  mumkin  bo’lgan  amortizatsiya  o’rtasidagi  farqqa  teng. 

Boshlang’ich  qiymatiga  nisbatan  qayta  baholash  qiymatining  oshgan  summasi 

taqsimlanmagan foydaga o’tkazilganda foyda yoki zararlarda aks ettirilmaydi . 

Tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati aniqligi yoki 

aniqsizligini  va agarda aniq bo’lsa, foydali xizmat  muddatini tashkil etadigan davrni 

yoki  ishlab  chiqarish  yoki  shunga  o’xshash  birliklar  sonini  baholashi  lozim. 

Nomoddiy  aktiv  tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan  aniqsiz  foydali  xizmat  muddatiga 

ega deb hisoblanishi lozim, qachonki barcha tegishli omillarning tahliliga asoslangan 

holda,  aktiv  tadbirkorlik  sub’ekti  uchun  sof  pul  tushumlarini  olib  kelishi  kutilgan 

davrning ko’rinadigan chegarasi mavjud bo’lmaganda.  

Nomoddiy  aktivni  hisobga  olish  uning  foydali  xizmat  muddatiga  asoslanadi. 

Foydali  xizmat  muddati  aniq  bo’lgan  nomoddiy  aktiv  amortizatsiya  qilinadi,  foydali 

xizmat  muddati  aniqsiz  bo’lgan  nomoddiy  aktiv  amortizatsiya  qilinmaydi.  Mazkur 

Standartga  ilova  qilingan  tasviriy  misollarda  turli  nomoddiy  aktivlar  uchun  foydali 

xizmat  muddatni  aniqlash  va  keyin  ushbu  aktivlarni  aniqlangan  foydali  xizmat 

muddatlariga asoslangan holda hisobga olish ko’rsatilgan.  

Nomoddiy  aktivning  foydali  xizmat  muddatini  aniqlashda  ko’pgina  omillar 

inobatga olinadi, shu jumladan:  

(a) 

tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan  aktivdan  kutilgan  foydalanish  va 



aktivning boshqa boshqaruv guruhi tomonidan samarali boshqarilishi mumkinligi; 

(b) 


aktiv  bo’yicha  oddiy  mahsulot  foydalanish  davri  o’xshash  usulda 

foydalaniladigan  o’xshash  aktivlarning  foydalilik  muddatlarining  ehtimollari 

bo’yicha ommaviy ma’lumot; 

(v) 


eskirishning texnik, texnologik, tijoriy va boshqa turlari; 

(g) 


aktivdan  foydalanadigan  sohaning  barqarorligi  va  aktivdan  yuzaga 

keladigan mahsulotlar yoki xizmatlarga bo’lgan bozor talabidagi o’zgarishlar; 

(d) 

raqobatchilar  yoki  potentsial  raqobatchilar  tomonidan  kutilgan 



harakatlar; 

(e) 


aktivdan kutilgan kelgusi iqtisodiy  manfaatlarga ega bo’lish uchun talab 

etilgan  saqlash  xarajatlarining  darajasi  va  bunday  darajaga  erishishda  tadbirkorlik 

sub’ektining imkoniyati va hohishi; 

(j) aktiv  ustidan  nazorat  davri  va  aktivdan  foydalanishga  yuridik  yoki  shunga 

o’xshash cheklovlar, masalan, tegishli ijaralarning tugash sanalari; va 

(z) 


aktiv  foydali  xizmat  muddatining  tadbirkorlik  sub’ektining  boshqa 

aktivlari foydali xizmat muddatiga bog’liqligi. 




Yüklə 5,36 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   301




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə