Stefan Sveyq Gözlə görünməyən kolleksiya PDF.
(Almaniyadakı infilyasiya dövründən bir epizod)
Drezdenden iki dayanacaq sonra bizim kupeyə yaşlı bir kişi mindi,nəzakətlə salam
verdi və sonra nəzələrini məndən çəkmədən çüsusi bir ifadə ilə başını təzədən
mehribanlıqla tərpətdi,elə bil,məni yaxşı tanıyırdı. İlk baxışdan onu harada
gördüyümü xatırlaya bilmədim. Ancaq incə bir təbəssümlə adını deyəndə yadıma
düşdü: o, Berlinin ən tanınmış bukinistlərindən idi. Boş vaxt tapan kimi tez-tez
onun mağazasına baş çəkir,kitablara baxır,bəzən də nəsə alırdım. Əvvəlcə oradan-
buradan söhbət etdik. Birdən üzünü mənə çevirib dedi: “Sizə indicə hardan
gəldiyimi danışmalıyam. Çünki bu,mənim kimi otuz yeddi illik iş təcrübəsi olan
yaşlı bukinistin başına gələn ən qəribə hadisədir. Yəqin ki,özünüz bilirsiniz,pulun
dəyəri öləndən bəri incəsənət əsərlərinin satışı nə vəziyyətə düşüb. Son dövrdə
varlananların könlünə birdən-birə qotik üslubda olan madonnalar və qədim
nəşrlər,köhnə qravürlər və rəsm əsərləri düşüb: onların istəklərini tam yerinə
yetirmək olmur,gərək ev-eşiyin boşalmasına da imkan verməyəsən. Ən çox da qol
sancaqları və masaüstü lampaları alırdılar. Bu da getdikcə daşınmaz yükə
çevrilirdi,halbuki onların əvəzinə yeni əşyalar,sənət əsərləri əldə etmək daha yaxşı
olardı. Bağışlayın ki,bizim müqəddəs hesab elədiyimiz əşyalar haqqında belə açıq-
saçıq danışıram. Amma bu axmaq varlı tayfası bircə şeyə vərdiş edib ki,çox gözəl
qədim bir Venesiya nəşrinin qiymətini dollarla hesablasın və ya Quverçinonun öz
əli ilə çəkdiyi ilahi bir əsəri maddiləşdirib,ona bir neçə yüz frank qiymət qoysunlar.
Qəfildən nəsə alıb yığmaq həvəsinə düşən bu adamların inadkarlığı qarşısında
dayanmaq olmur. Beləliklə,bircə günün içində talandım,dükanın pərdələrini salıb
qapını bağlamaqdan başqa çarəm qalmadı,çünki atama da babamdan qalmış bu
köhnə dükanımızdazirzibil görəndə utanırdım,çünki belə zirzibili şimaldakı küçə
alverçiləri də özlərinə yük eləməzdi.
Bu çətin günlərdə ağlıma gəldi ki,köhnə müştərilərin adları yazılmış dəftəri
vərəqləyim: bəlkə,onlardan yenə bir neçə dəyərli nüsxə qopara bilərdim.
Köhnəlmiş müştəri siyahısı bir növ qəbiristanlığı xatırladır,xüsusilə də indiki
dövrdə. Bu siyahı mənə elə yeni bir şey də vəd etmirdi: Bizim əvvəlki
müştərilərimizin çoxu hərraclarda öz yerlərini itirməli olmuş,digərləri rəhmətə
getmişdilər. Yerdə qalan,bu günə kimi yaşayanlardansa nəsə alacağıma da ümidim
yox idi. Elə bu vaxt gözümə lap köhnə müştərilərimizdən hansınınsa bir qalaq
məktubu sataşdı.Həmin müştəri ona görə yadımdan çıxmışdı kki,dünya
müharibəsi başlanandan bəri,yəni 1914-cü ildən sonra bizə heç bir sifariş
verməmişdi. Bu məktubların,az qala,altmış yaşı vardı. Şişirtmirəm,həqiqətən
də,belə idi!
O,atamdan da,babamdan da nəsə almışdı,ancaq mənim işə başladığım otuz yeddi
il ərzində dükana ayaq basdığı yadıma gəlmirdi. Bütün əlamətləri onun çox
qəribə,özünəməxsusluğu ilə seçilən köhnə kişilərdən,Mentselin,Şpitsveqin
fırçasından çıxan,unudulan,nadir nüsxələr kimi yalnız ucaq şəhərlərdə tək-tük rast
gəlinən almanlardan olduğuna dəlalət edirdi. Məktublar gözəl xətlə,səliqəli
yazlımışdı,hərflər muncuq kimi düzülmüşdü. Məbləğlər qırmızı qələmlə
yazılmış,üstəlik də xətkeşlə altından xətt çəkilmiş,qarışıqlıq yaranmasın deyə
rəqəmlər iki dəfə qeyd olunmuşdu. Bununla yanaşı,köhnəlmiş,qopardılmış,saysız-
hesabsız minnətdarlıq məktubları və zərflər bu insanın nə dərəcədə xırdalığa fikir
verən və dəhşətli dərəcədə qənaətcil bbir kənd kişisinin olmasına bariz
nümunəydi. Bu vacib sənədlərin sonu isə anlaşılmaz qəliz adlarla imzalanmışdı:
meşə təssərrüfatı və iqtisadiyyatı idarəsinin istefada olan müşaviri,istefada olan
leytenant, Birinci Dərəcəli Dəmir Xaç Ordeni kavaleri və.s . Deməli, 70-ci illərin
veteranı kimi,ən azı,səksən yaşı olmalı idi,əlbətdə,əgər sağ idisə.
Ancaq bu məzəli,qənaətcil kişi qədim əsərlərin kolleksioneri kimi iti ağıla,dərin
zəkaya və gözəl zövqə malik bir adam təsiri bağışlayırdı. Onun,təqribən,altmış
ildən bəri verdiyini sifarişləri yavaş-yavaş hesabladıqca məlum oldu ki,hələ ən
gözəl alman ağac qravürünü bircə talerə almaq mümkün olduğu bir zamanda bu
adi kəndli səssiz-səmirsiz,rahatca elə bir mis qravür kolleksiyası toplayıb ki,ən varlı
adamların kolleksiyaları ilə bir sırada dayana bilərdi. Çünki elə bizim bu balaca
dünkandan yarım əsr ərzində qəpik-quruşa aldığı əsərlərin indi qiyməti yox
idi,bundan əlavə də,çox güman ki,hərraclardan və tacirlərdən də çox şey qoparmış
olardı. 1914-cü ildən sonra ondan bizə daha sifariş gəlməmişdi. Hər halda,mən
incəsənət sahəsi üzrə ticarətdəki bütün proseslərə yaıxndan bələdəm.Əgər belə
bir külliyatın hərracı və qapalı satışı olsaydı,xəbər tutardım : deməli,bu fövqalədə
insan ya hələ sağdır, ya da o kolleksiya varislərinin əlində olmalıdır.
Bu iş məni yaman maraqlandırdı. Ona görə elə ertəsi gün,yəni dünən axşam yola
düzəldim. Saksoniya kəndlərinin yollarının dözülməz olduğu gözümə görünmürdü.
Vağzaldan çıxıb baş küçəni dolaşdıqca,cır-cındır geyinmiş kənd sakinlərini,onların
evə bənzər primitiv daxmalarını gördükcə,həmin kişinin də,şəkillərin də –
Rembrandtın,Dürerin və Manteqnanın misilsiz əsərlərininbunlardan birində olması
fikri mənə ağlasığmaz gəlirdi.
Mərkəzi poçtdan belə bir adda meşə təsərrüfatı və iqtisadiyyatı üzrə təqaüddə
olan müşavirin harada yaşadığını soruşdum. Açığını desəm,yaman həyəcanlı idim.
Heç günorta olmamışdı ki,onun evini tapdım.
Ünvanı tapmaq elə də əziyyətli olmadı. Kişinin mənzili gördüyüm xudmani kasıb
kənd evlərinin ikinci mərtəbəsində yerləşirdi,elə bil,onu 60-cı illərin təcrübəsiz bir
mühəndisi tələm-tələsik tikib başa çatdırmışdı. Birinci mərtəbəni dərzi
tutmuşdu,ikinci mərtəbədə solda poçt müdirinin adı yazılmış metal lövhə adamın
gözünü qamaşdırırdı,nəhayət sağda çini lövhədə meşə təsərrüfatı və iqtisadiyyatı
üzrə müşavirin adı yazılmışdı. Çəkinə-çəkinə qapını döydüm və o qədiqə yaşlı,ağ
saçlı,başında təmiz qara ləçəyi olan bir qadın çıxdı. Ona vizit kartımı göstərib,kişini
soruşdum. Qadın təəccüblə və açıq-aşkar bir şübhə ilə əvvəl üzümə sonra karta
baxdı. Deyəsən,bu ucqar şəhərə,belə törtökül köhnə evə uzaqdan qonaq gəlməsi
nadir hadisə idi! Qadın nəzakətlə bir az gözləməyimi xahiş etdi,kartı götürüb otağa
qayıtdı. İçəridən onun pıçıltısını eşidirdim və birdən qaldın bir kişi səsi gəldi:
“Oh,Berlindəki antikvar dükanından cənab R… buyursun,buyursun…çox şadam!”
Ağbirçək qadın asta addımlarla geri qayıdaraq məni içəri-otağa dəvət etdi.
Paltomu çıxarıb içəri keçdim. Xudmani bir otağın tam ortasında yaşlı ,amma çox
gümrah görünən pələbığ bir kişi dimdik dayanmışdı. Əynində isə ipli,milli libasa
bənzər ev şalvarı vardı və hər iki əlini çox səmimiyyətlə mənə tərəf açıb
saxlamışdı. Amma sözün düzü,mənə elə gəldi ki,onun qonağını belə mühriban
qarşılaması ilə yerindəcə durub tərpənməməsi bir-birinə uyğun gəlmir. Mənə sarı
bir addım belə atmadı,mən də çəkinə-çəkinə,qısqana-qısqana ona tərəf getməli
oldum və əlini tutmaq istədim. Əllərinin mənimkinə doğru yox,əks tərəfə
hərəkətsiz durduğu gözümə sataşdı,sanki,bir toxunuş gözləyirdilər. Gözlərimi
qaldırıb ikindi dəfə üzünə baxdıqda,hər şeyi anladım: o,kor idi..
Uşaq vaxtından kor adamlar qarşısında özümü həmişə dəhşətli dərəcədə narahat
hiss etmişəm,utanmışam,pərt olmuşam ki,qarşımdakını olduğu kimi hiss edirəm,o
isə bunu mənim kimi duya bilmir,canlı bir adam ola-ola,məni onun ağarmış qalın
daını qaşları altındakı boşluğa zillənmiş hərəkəsiz gözlərini görəndə,yenə də məni
vahimə bürüdü.
Ancaq kor qoca məni bu pis vəziyyətdə çox qalmağa qoymadı,əlim əlinə dəyən
kimi onu coşqunluqla,möhkəm-möhkəm sıxdı. “Görünməmiş hadisədir!” – deyə
güldü. – “Doğurdan da,Berlinin möhtəşəm kişilərindən birinin bizim tərəflərə
yolunu salması əsl möcüzədir! Bu o deməkdir ki,tacirlədən ən məşhuru əgər
qatara oturub buralara qədər gəlibsə,ehtiyatlı olmaq vaxtı yetişib. Bizim evdə
həmişə deyərdilər ki,qarçı gəlirsə,qapını və cibini bağla..Hə,bizi nə üçün arayıb-
axtardığınızı təsəvvür etmək çətin deyil. Hal-hazırda zavallı Almaniyamızda
dükanların vəziyyəti yaxşı deyil,daha müştərilər qalmayıb,buna görə indi
möhtərəm cənablar köhnə müştərilərin “qədrini bilir”,qurbanlıq qoyun axtarırlar…
Amma təəssüflər ki,mən sarıdan bəxtiniz gətirməyəcək,mənim kimi kasıb qoca
təqaüdçülərinsüfrəsində bir parça çörək də toy-bayramdır. Sizin indi kəlləçarxa
qalxmış qiymətlər bizlik deyil. Bizimki qurtardı… Özü də həmişəlik…”
O saat hər şeyi açıqladım,dedim ki,məni səhv başa düşüb,buraya nəsə satmağa
gəlməmişəm,sadəcə olaraq,yolum bu tərəflərə düşdüyü üçün fikirləşdim ki,fürsəti
ədən verməyib onu –bizim dükanın çoxillik sadiq müstərisini,eləcə də Almaniyanın
ən böyük kolleksionerlərindən birini ziyarət edib öz hörmət və ehtiramımı
bildirsəm çox yaxşı olar. Elə “ Almaniyanın ən böyük kolleksionerlərindən biri”
sözünü deyən kimi qocanınüzündəki ifadə dəyişdi. O,otağın ortasında donub
qalmışdı,amma hərəkətlərində qəfil bir şuxluq,qürur hissi sezilirdi. Yana tərəf
döndü,sanki,arvadının orada olduğunu zənn edib ona – “Eşidirsən?!” – demək
istəyirdi. Sanki,bayaqkı adam deyilmiş kimi,səsindəki qaba hərbiçi tonunu bir
kənara qoyaraq sevinclə,nəzakətlə mənə müracət etdi:
“ Siz düz eləmisiniz… Çox düz… Amma yəqin ki,buralara hədər yerə elə-belə gəlmiş
olmazsınız. Nəisə götürməyə,nəyəsə baxmağa gəlmiş olarsınız. Elə bir şey ki,onu
hər gün görmək olmur. Hətta sizin o möhtəşəm Berlinizində də.. Hətta “Albertina”
muzeyində və o lənətə gəlmiş Parisdə də tapılmayan bir şey… Nəyisə altmış il
toplayanda ,bir şey alınır. Luzie,dolabın açarını mənə ver!”
Qəflətən gözləmədiyim bir hadisə baş verdi. Bayaqdan kişinin yanıdna durub şirin-
şirin gülümsəyən,nəzakətlə bizi dinləyən ağbirçək ana hər iki əlini qaldırıb,yalvarış
dolu baxışlarla möhkəm-möhkəm başını yelləyir, “Yox! Yox!” işarəsi verirdi. Əvvəl
nə demək istədiyini başa düşmədim. Sonra ərinə tərəf gedib,əllərini onun çiyninə
qoydu: “Hervart axı..” – deyə araya girdi, – “heç cənabdan soruşmadın bəlkə,onun
kolleksiyaya baxmağa heç vaxtı yoxdur?! Özüdə artıq günorta olur. Axı həkim
bərk-bərk tapşırmışdı ki,yeməkdən sonra bir saat dincəlməlisən. Bəyəm onları
yeməkdən sonra göstərsən olmaz?! Sonra da birlikdə qəhvə içərdik. O vaxta kimi
Annemari də qayıdar.. O, hərşeyin yerini məndən də yaxşı bilir,sənə kömək edər!”
Sözünü bitirər-bitirməz, yenə də bayaqkı hərəkətlər ilə israrla məndən nəsə alnaya
bimədiyim bir şeyi xahiş etməyə başladı. Nəhayət , anladım. O istəyirdi ki,mən
kolleksiyaya baxmağı sonraya saxlayım. O dəqiqə bəhanə tapdım,dedim ki,onun
kolleksiyasına məmnuniyyətlə baxardım,bu,mənim üçün böyük şərəf olardı,amma
təəssüf ki,bir nəfərə narahara söz vermişəm,ancaq saat üçdən sonra gələ bilərəm.
Qoca sevimli oyuncağı əlindən alınmış uşaq kimi oyan-buyana döyükdü, – “Siz
Berlinli cənabların heç vaxt heç nəyə vaxtı olmur. Amma bu dəfə mütləq vaxt
tapın,bu üç-dörd əsər deyil. Deməli,saat üçdə… Vaxtında gəlin,gözləyəcəm,yoxsa
hamısına baxıb qurtara bilmərik”…
Yenidən əlini mənə tərəf uzadıb havada saxladı. “Öz işinzə baxın,” – dedi, –
“istəsəniz sevinərsiniz,ya da əsəbiləşərsiniz. Ancaq siz nə qədər çox
əsəbiləşsəniz,mən də o qədər sevinəcəyəm. Biz kolleksionerlər beləyik : hamısı
bizim olsun,başqalarına heç nə qalmasın!” Və yenə də əlimi möhkəm-möhkəm
sıxıb silkələdi.
Ağbirçək xanım məni qapıya kimi ötürdü. Bütün bu vaxt ərzində onun açıq-aşkar
narahatçılığını,gizlətməyə çalışdığı həyəcanı gözümdən yayınmamışdı. Qapının
kəndarına çatan kimi güclə eşidiləcək bir səslə kəkələdi: “Olar..Olar,qızım
Annemari bizə gəlməmişdən əvvəl sizinlə görüşsün? Mütəlif səbəblərə görə,belə
daha yaxşıdır. Siz mehmanxanada nahar edəcəksiniz ,elə deyilmi?!”
“Əlbətdə,çox şad olaram! Böyük məmnuniyyətlə…” – dedim.
Və doğurdan da,bir saat sonra baxar meydanındakı mehmanxanın balaca
yeməkxanasında nahar qurtaran kimi,içəri sadə geyimli,yaşlı görünən bir qız girdi.
Gözləri kimisə axtarırdı. Ona yaxınlaşıb özümü təqdim etdim və kolleksiyaya
baxmaq üçün onunla getməli olduğumu başa saldım. Amma qızın rəngi allandı və
anası kimi özün itirmiş halda dedi ki,əvvəl mənə bir-iki kəlmə sözü var. Görürdüm
ki,çox çətinlik çəkir. Hər dəfə cəsarətini toplayıb nəsə deməyə çalışanda,qızarıb
pörtürdü. Nəhayət,həyəcan içində kəkələməyə başladı: “ Sizin yanınıza məni
anam göndərib. O,mənə hər şeyi danışdı və bizim sizdən böyük xahişimiz var…
Atamın yanına getməmişdən əvvəl,sizi məlumatlandırmaq istərdim…
Atam,əlbətdə,öz kolleksiyasını sizə göstərmək istəyir… Ancaq bu kolleksiya…Artıq
bütöv deyil…orada bəzi əsərlər yoxdur…” – Qız dayanıb dərindən nəfəs aldı,sonra
qəfildən üzünü mənə çevirib tələsə-tələsə dedi: “ Sizinlə açıq danışacağam…
Zəmanənin necə olduğunu bilirisniz,hər şeyi anlayacaqsınız… Müharibə
başlayandan sonra atamın gözləri tamamilə tutuldu. Ondan əvvəl görmə
qabiliyyəti tez-tez pozulurdu.,keçirdiyi həyəcan gözünün nurunu bütbütün əlindən
aldı. Yetmiş altı yaşında olmasın baxmayaraq , Fransa ilə döyüşə getmək istəyirdi.
Ordumuz 1870-ci ildə olduğu kimi irəliləyə bilməyəndə,bərk həyəcanlandı və
görmə qabiliyyətini sürətlə itirməyə başladı. Yoxsa hələ çox gümrahdır,elə son
dövrlərə qədər saatlarla gəzirdi,ova gedirdi. İndi gəzintilərə son qoyulub,həyatda
yeganə sevinci o kolleksiyadır. Hər gün onlara tamaşa edir … yəni,onları
görmür,amma heç olmasa toxunmaq üçün hər gün nahardan sonra çantaları
çıxardır,illərdən bəri əzbər bildiyi əsərləri hər dəfə növbə ilə,bir-birinin ardınca
sığallayır. Hal-hazırda onu heçnə maraqlandırmır. Onun üçün həmişə qəzetləri
mən oxuyuram,bahalaşmalar haqqında məlumatlandırıram… Hərraclarda
qiymətlərin qalxdığını eşitdikcə.sevincidən yerə=göyə sığmır…çünki..ən dəhşətlisi
budur ki,atamın pulun qiymətindən xəbəri yoxdur,hansı zəmanəyə gəlib
çıxdığımızı bilmir… Bilmir ki,hərşeyimizi itimişik və onun təqaüdü ilə ikicə gün
dolanmaq mümkün deyil… Bu da azmış kimi,bacımın ərini də itirdik,indi o,dörd
uşağı ilə bizim üstümüzə qalıb… Atamınsa bu maddi çətinliklərimizdən xəbəri
yoxdur. Əvvəlcə qənaət etməyə başladıq… Həmişəkindən də çox qənaət
edirdik,amma bir şey çıxmırdı. Sonra satmağa başladıq… Əlbətdə, onun
kolleksiyasına əl vurmaq olmazdı… Bir az bər-bəzək şeyləri satıldı,amma ilahi nələr
oldurdu o vaxt…Atam altmış ildən bəri əlinə düşən hər qəpiy ncaq öz vərəqlərinə
xərcləmişdi… Və bir gün daha satmağa heç nə qalmadı… Bilmirdik,bundan sonra
nə edək,necə edək…və onda…onda…anamla bir əsər satdıq. Atam ömründə buna
yol vemrəzdi,o axı bilmir əziyyət necə pisdir. Təsəvvürü belə yoxdur ki,əlaltından
ərzaq tapmaq necə çətindir. Bir də onu bilmir ki,biz müharibədə məğlub olduq,
Elzas və Lotaringiyanı əldən verdik… Bu haqda olan məlumatları,xəbərləri
qəzetlərən oxumuruq ki,həyəcanlanmasın. Stdığımız əsər çox qiymətli idi,
Rembrandtın qravürası idi. Onun üçün alverçi bizə çox pul təklif etmişdi…neçə min
mark…və ümid edirdik ki bir neçə il heç nədən korluq çəkmərik… Ancaq özünüz də
bilirsiniz,pullar necə batır… Əlimizdə nə qalmışdısa,banka yatırdıq,amma iki aydan
sonra onlar da əldən getdi. Beləcə,daha bir əsər satmalı olduq,sonra yenə…
Alverçi də pulu elə vaxt göndərirdi ki,tamamilə dəyrdən düşmüş olurdu. Sonra
hərraclarda süründük,orada da bizə milyonlar vəd edildi,Bu milyonlar əlimizə gəlib
çatana kimi dəyərsiz kağız parçalarına çevrilirdilər. Bu minvalla onun
kolleksiyasının gözü olan ən gözəl əsərlərindən tutmuş,bir neçə əsərə kimi
tədricən əldən çıxdı. Özü də ona görə ki,bu miskin,zavallı həyatı yaşayırıq… Atamın
isə heç nədən xəbəri yox idi. Buna görə də anam sizin gəlişinizdən bərk qorxuya
düşüb…Çünki atam çantnı açsaydı bilinərdi ki,hər şey yox olub. Daha doğrusu,o
hiss etməsin deyə satdıqlaırmızın yerinə köhnə rəsmlər və çap kağızları,buna
bənzər şeylər qoymuşuq. Çünki atam onlara yaxşı bələddir… Onların hər birinə
növbə ilə toxunarkən çöhrəsində,gözləri gördüyü vaxtlada olduğğu kimi,böyük bir
sevinc görünür. Onların sırasını da hafizəsində yaxşı saxlayıb. Atam bu balaca
şəhərdə heç kəsi onun xəzinəsini görməyə layiq bilməzdi… Bu vərəqlərin hər birini
dəlicəsinə sevir…lap çox sevir… Hiss etsə ki,əlinin altındakılar çoxdan yox
olublar,məncə,ürəyi tab gətirməz. Bu illər ərzində…yəni Drezden qaleriyasındakı
mis qravürlər şöbəsinin müdiri rəhmətə gedəndən bəri yeganə adamsınız ki,atam
öz çantasını göstərmək fikrinə düşüb. Ona görə də xahiş edirəm…”
Qız qəflətən əllərini mənə tərəf uzatdı və gördüm ki,gözləri yaşarıb. “ … Sizdən
xahiş edirik…onu bədbəxt etməyin..elə bizi də.. Həyatdakı son şirin xəyallarını
əlindən almayın… Bizə yenə də kömək edin…onu inandıraq ki…təsvir edəcəyi o
əsərlərin hamısı yerindədir. Əgər nədənsə zərrə qədər şübhələnsə,ürəyi buna
dözə bilməz. Bəlkə,ona qarşı böyük haqsızlıq,ədalətsizlik etmişik,amma başqa
çarəmiz yox idi… Axı neçə insan həyatı…dörd yetim körpənin,eləcə də bacımın
həyatı,əlbətəd ki,bir neçə cızma-qara kağızdan daha vacibdir… Bu günə kimi də
onun yeganə sevincini əlindən almamışıq. Hər axşam çağı üç saat ərzində onları
vərəqləmək,canlı kimi əzizləyib oxşamaq,hətta söhbətləşmək onu dünyanın ən
xoşbəxt insanı edir. Bu günü isə bəlkə də,ən xoşbəxt günü hesab edir,ona görə
ki,illərdən bəridir həsrətini çəkdiyi bu işin yaxşı bilicisinə öz gözəllərini təqdim edə
bilər. Xahiş edirəm…əllərimi açıb sizə yalvarıram: onun xoşbəxt dünyasını alt-üst
etməyin!”
Bütün bu deyilənlər o qədər təsirli idi ki,sözlərlər heç cür ifadə edə bilmərəm.
İlahi,bir antikvar alverçisi kimi infilyasiya dövründə fırıldaqçılar,yaramazlar
tərəfindən aldadılmış,alçaldılmış,qarət edilmiş adamlara o qədər rast gəlmişdim
ki! Bir parça çörək ucbatından 100 illərlə babalarından qalan bütün mal-mülkləri
əllərindən qamarlanıb alınmışdı… Amma bu ailənin qeyri-adi taleyi məni əməlli-
başlı duyğulandırdı. Əlbətdə,qıza susacağıma və əlimdən gələni əsirgəməyəcəyimə
söz verdim.
Yola düzəldik və gedə -gedə öyrəndim ki,bu yazıq,təcrübəsiz qadınların qəpik-
quruşla başlarını çox aldadıblar. Hirs məni boğdu,amma elə buna görə də onlara
axıra qədər kömək etmək fikrim qətiləşdi.
Pilləkənlərlə yuxarı qalxdıq,qapının zəngini çalan kimi,içəridən sevinclə guruldayan
qocanın səsi gəldi: “Buyurun,buyurun!” Korlara xas olan duyma qabiliyyəti
ilə,yəqin,bizim addım səslərini artıq pilləkəndən eşitmiş olardı. “ Hervart sizə öz
xəzinəsini göstərəcək deyə ,səbrsizlikdən gözlərini belə yummadı”,- deyə ağbirçək
ana gülümsədi. Qızın hər şeyi başa düşdüyümü bildirən işarəsi qadnın içindəki
təşvişi yatırtdı. Masanın üstündə çantalar hazır halda durmuşdu,sanki,bir himə
bənd idilər…
Kor qoca əlimi hiss edən kimi,salam-kalamı uzatadan qolumdan tutaraq kresloya
oturtdu.
“Belə…indi başlaya bilərik.. Baxmağa o qədər şey var ki… Ancaq Berlinli cənabların
vaxtı hanı?” Bu birinci çanta ustad Dürerin işləridir və əmin ola bilərsiniz ki,hamısı
buradadır,özlləri də bir-birindən gözəldir. Mən deməsəm də,özünüz
görüb,qiymətləndirəcəksiniz! Budur,baxın! – O,birinci səhifəni açdı. – “Böyük at”.
Rəsmi barmaqlaırnın ucu ilə qovluqdan elə bir incəliklə ehmalla götürüb yuxarı
qaldırdı ki,sanki,tutduğu şey hər an yerə düşüb sına bilərdi. Onun içində isə
çərçivəyə salınmış,saralmış adi bir tablo var idi.
O,dəyərsiz kağızı heyranlıqla qarşısında tutdu. Heç nə görməsə də,heyran-heyran
boş kağıza xeyli baxdı. Bir nöqtəyə zillənmiş cansız gözləri həmin an şəfqət saçırdı.
Bu parıltı kağızın yaratdığı refleks idi,yoxsa içindən süzülürdü? Bilmirəm… amma
gözləri nura boyanmış,işıqlanmışdı.
“Nə sözünüz?!” – fəxrlə dilləndi. “İndiyə kimi budan gözəl nəsə görmüsünüz? Hər
bir detal,hər bir təfərrüat elə aydın görünür k! Mən onu Drezdendəki nüsxə ilə
müqayisə etmişdim. O ,çox tutqun və solğun təsir bağışlayırdı. Hələ üstəlik
nəsillərində qalan yadirgardır! Buranı görürsüz?”- tablonu o biri üznə çevirib
barmağının ucu ilə müəyyən yerləri elə dəqiq göstərdi ki,özümdən ixtiyarsız həmin
izlərin orada olduğunu düşünüb diqqətlə baxdım. – “ Kolleksioner Naqlerin
möhürüdür…Bu da Remanın…Eysedaylın.. Onların ağlına belə gəlməzdi ki…Bu
əsərin əvvəlki sahiblərini deyirəm…Nə vaxtsa onların tablosu bu balaca otağa gəlib
çıxar”.
Tüklərim biz-biz olmuşdu,heç nədən xəbəri olmayan bu zavallı bomboş kağızı
heyranlıqla əzizləyirdi. Onun xəyalında canlandırdığı,gözü ilə görmədiyi rənglərin
hər millimetrinə bitdə-bitdə barmaqlaırnın ucu ilə toxunmasını izlmək dəhşət idi.
Vahimədən udlğımda nəsə düyünlənmişdi. Nə deyəcəyimi bilmirdim.Özümü
itirmiş halda oyan-buyana baxanda,gözümə yenə də əllərini yuxarı qaldırıb
yalvaran,həyəcandan tir-tir əsən yaşlı qadın sataşdı. Özümü əla aldım,yaratmalı
olduğum rolu oynamağa başladım. “ İnanılmazdır!” – kəkələyib nəhayət səsimi
çıxartdım. “Çox mhtəşəm nümunədir”. Qürurundan sifəti işıqlandı. “Bu hələ
harasıdır”, – sevincək dilləndi. – Siz hələ “Melanxoliya” ya da “Ehtiras” adlanan
əsərlər baxmamısınız,çox nadir nüsxədir,məncə,belə keyfiyyət çətin bir də ələ
düşsün. Bir bura baxın! – və yenə barmağını xəyali təsvirin üzüədinə incə-incə
gəzdirdi. “Bu təravətə,şux və insanın içini isidən qaynar rənglərə fikir verin! Yəqin,
Berlin bunlara mat qalardı. Berlinin alicənab antikvarçılarının,muzey
direktorlarının isə ağııları başlarından çıxardı.
Və beləcə onun məğrur və şux danışığı arasıkəsilmədən iki saat davam etdi.
Yox,bunu sözlərlə çatdırmaq mümkün deyil. Onunla üzərində heç bir təsvir
olmayan,boş ,sürtülmüş,köhnəlmiş,min,ya iki min kağıza tamaşa etmək əsl işgəncə
idi. Ən ürək ağrıdan isə dünaydan xəbəri olmayan bu zavallı insanın yaddaşındakı
xatirələrin unudulmaması idi. Hər bir əsərin ən kiçik hissəsi haqqında
yanılmadan,səhvsiz,bir-birinin ardınca şərhlər verməsi,təriflər yağdırması mənim
üçün inanlımaz,eyni zamanda,faciəvi dərəcədə ağır idi. Gözlə görünməyən
kolleksiya çoxdan alınıb-satılıb,dörd bir yana paralanıb,külü göyə
sovrulmuşdu,amma bu aldadılmış kor qoca üçün o hələ də orda,əl dəyilməmiş
vəziyyətdə yerindəcə dururdu. Təxəyyülünün gücü o qədər güclü idi ki,bəzi
anlarda mən də dediklərinin real olduğuna inanmağa başlayırdım.Tək bircə dəfə
qəfil qorxu hissi onun söhbətini yarıda kəsməyə məcbur etdi. Həmin an üzündəki
əminlik hissi qeyb oldu,sanki röyadan raımçıq oyatdılar. O, Rembrandtın
“Antiope” adlanan əsərinə çatanda ( söhbət,doğurdan da,qiyməti olmayan bir
sınaq nüsxəsindən gedirdi),yenə də nüsxənin keyfiyyəqin tərifləyir,hisslərinin təsiri
ilə həssas barmaqlarını onun üzərində gəzdirirdi və birdən həssas barmaqları
kağızın üzərində özgə düyünlər hiss etdi… Həmin an sifəti tutqunlaşdı,səsi
ümidsizlik və tərərddüd içində titrədi “ Bu… axı,bu bəyəm “Antiope”dir? –
dodağının altında mızıldandı. Bir an pərt oldum,amma özümü tez ələ alıb tələsik
çərçivəyə salınmış kağızı əlindən aldım və gözlənilən şəkildə bütün mümkün olan
vasitələrlər bütün xırdalıqlarına kimi təsvir etdim. Elə bil,qocanın üstündən dağ
götürüld,çöhrəsindən yenə də rahatlaşdığını anladım. Mən tərif yağdırdıqca,onun
qırışmış,qartlaşmış sifəti gül kimi açılır,qəlbən sevinir,Ürəyi dağa dönürdü.
“Budur,ilk adamdır ki,nəsə anlayır! – sevinə-sevinə üzünü özününkülərə tutub
dedi. – “Nəhayət,nəhayət ki,bunların nə qədər qiymətli olduğunu kiminsə dilindən
siz də eşitdiniz. Pulumun hamısını bu kolleksiyaya səpdiyim üçün həmişə
insafsıxlıq edib məni danlayırdınız… Doğrudur,bu altmış ildə nə pivə,nə şərab,nə
siqaret,nə səyahət,nə teatr,nə kitab tanımışam,elə hey bu şəkillər üçün qənaət
edib yığmışam. Amma bir gün gələcək,mən bu dünyadan köçəndən sonra qədrimi
biləcəklər. Ondna çox zəngin olacaqlar… Hamıdan zəngin… Şəhərdəkilərin
hamısından zəngin.. Lap Drezdendəki varlılar kimi olacaqlar. Onda bu ağılsız
qocanı yenə də xatırlaycaq,sevinəcəklər. Ancaq nə qədər ki sağam,nəinki bu edən
çıxar,hətta əl vuran da olmaz. Bunun üçün birinci mənim meyidimin üstündən
keçməlidirlər”. Bunları dedikcə,boşalmış qovluqları canlı insan kimi nəvazişlə
oxşayıb-əzizləyirdi.Dəhşətli,qorxunc bir səhnə idi. Amma mənim üçün bu,həm də
təsirli idi,çünki müharibə illərində heç bir almanın üzündə belə məşum sevinc hissi
görməmişdim. Onun yanında dayanmış qadınlarla alman ustadının qravüründə
təsvir olunan qadınlar arasında müammalı bir oxşarlıq vardı: Xilaskarın qəbrini
ziyarətə gələn həmin qadınlar görürlər ki,sərdabə uçub,qəbir boşdur və üzlərində
dəhşətli qorxu ifadəsi ilə bərabər möcüzənin yaratdığı bir sevinc ifadəsi də var.
Getdikcə yaşlaşan,təravətlərini itirən bu zavallı qadınlar da Xilaskarın göylərə
pərvazlandığını düşünən qadınlar kimi qocanın uşaq kimi sevinməsindən
qəhərlənirdilər,ağlaya-ağlaya gülürdülər. Ömrümdə belə şey görməmiş,belə
hisslər keçirməmişdim. Kişi isə mənim təriflərimdən doymurdu. Dönüb-dönüb
qovluqları yığır,onları oyan-buyana döndərir,deyilən hər bir söz ürəyinə sərin su
kimi çilənirdi: saxta qovluqlar bitəndə mənim ürəyimə də bir rahatlıq gəldi.
Nəhayət ki,hər şey qurtardı,amma qəhvə içmək üçün masanı boşaltmaq fikri onun
ürəyincə deyildi. Tabloları təzədən əlləri ilə axtara-axtara yenidən çıxarıb
göstərmək üçün bəhanə axtarır,minlərlə lətifə,başına gələn dükan
əhvalatları,balıq tutmaq macəralarını danışırdı. Xoşbəxtliyi onu sərxoş
etmişdi,özünə əminliyi artmışdı.
Nəhayət,ona arıtq getməli olduğumu dedim,əvvəlcə diksindi,sonra ərköyün
uşaqlar kimi burnunu sallayıb inadla ayağını yerə döydü. Dediyinə görə hələ bu
harası imiş,hələ göstəriləsi,danışası çox şey varmış. Xanımlar güc-bəla ilə onu inadı
yerə qoymağa ,yola gətirməyə nail oldular. Məni daha çox ləngitsə qatara
gecikəcə biləcəyimi dedilər. Sonda boşuna mübahisə etdiyini anlayıb taleyi ilə
barışdı və məni yola salmağa gəldi,ancaq onda səsi bayaqkı kimi şux
deyildi.,yumşalmışdı. Hər iki əlimi tutub barmaqları ilə onları biləklərimə qədər
nəvazişlə tumarladı. Elə bil,məni daha yaxından tanımağa çalışır,sevgisini bəyan
etmək istəyirdi. Bu toxunmalar sözlərini deyə biləcəyindən də çox şey söyləyirdi. “
Öz ziyarətinizlə məni dünyanın ən bəxtiyar insanı etdiniz”, – deyə ürəyinin
dərinliyindən gələn elə sarsıdıcı kəlmələrlə sözə başladı ki,istəsəm də onları nə
vaxtsa yadımdan çıxara bilmərəm.
“Nəhayət,nəhayət ki, çoxdan bəri gözlədiyim bir mütəxəssislə,yəni sizinlə,mənim
üçün çox dəyərli kağızları birlikdə seyr etmək əsl zövq idi. Böyük bir savab iş
görmüş oldunuz. Gördünüz ki,mənim kimi qocanın yanına gəlməyiniz bihudə
olmadı. Sizə arvadımın yanında söz verirəm ki,vərəsəliyimə bir bənd də əlavə
edəcəm. Öz kolleksiyamın hərracını sizin arıtq sınadığım,doğma sayığım
dükanınıza həvalə edəcəm. Heç kimə bəlli olmayan bu xəzinəni…” – deyə əlini
artıq çoxdan qarət edilmiş qovluqların üzərində nəvazişlə gəzdirdi.- “İnsanlar
onları dağıtmamış,onlara sahiblik eləmək şərəfini sizə həavlə edəcəm. Yalnız söz
verin ki,qəşəng bir kataloq tərtib edəcəksiniz: o həm də mənim baş daşım
olar,ondan yaxşısı lazım deyil”.
Arvadı ilə qızına baxdım. Bir-birinə sığınaraq durmuşdular. Onların bir-birinə
yapışmış vücudları bəzən vahimədən əsirdi. Elə bil,hansısa dalğa əvvəl birinə,sonra
da digərinə dəyib ikisini də titrədirdi. Mən də heç özümdə deyildim. Axı dünyadan
xəbəri olmayan bu sahəlövh insan çoxdan dağıdılmış,indi artıq gözlə görünməyən
kolleksiyasının taleyini mənə etibar edirdi. Sidqi-ürəkdən ona söz verdim,halbuki
bu missiyanı heç vaxt yerinə yetirə bilməzdim.
Hərkətsiz gözlərinə yenə işıq gəldi. Onun barmaqlarının əllərimi zərifliklə
tutmasından,məni necə duymağa həsrətlə cana tdığını hiss edirdim. O əllər mənə
necə minnətdar olduğunu və bir kişi sözü verdiyini deyirdi.
Xanımlar məni qapıya qədər ötürdülər. Ağızlarını açmağa belə cəsarət belə
etmirdilər. O,gözəl duyma qabiliyyəti ilə hər kəlməni eşidə bilərdi. Amma
gözlərindən sel kimi süzülən göz yaşları,ona qarışmış təşəkkür dolu baxışlar heç bir
sözə ehtiyac qoymurdu! Tamam bihuş vəziyyətdə pilləkənlərlə aşağı düşdüm.
Əslində,xəcalət çəkirdim: nağıllarda olan mələklər kimi kasıb daxmanın kor bir
sakininin gözlərini açmışdım. Halbunki mən yazığın özünə kömək üçün möcüzə
lazım idi. Halbuki buraya miskin bir alverçi kimi bir-iki qiymətli əsər almaq üçün
gəlmişdim. İndi isə fikirləşirdim ki,düşündüyümdən daha çox şey aparıram özümlə.
Ona görə ki, insanların həyatında sevginin və sevincin az yer aldığı bu sönük
zəmanədə kiminsə ruhunun incəsənət qarşısında vəcdə gəlməsi,gözəllik qarşısında
diz çökməsi,bir növ,mənəvi qida alması bir çoxlarının unutduğu bir duyğudur.
Mənə isə bu ehtirası,bu həyəcanı yenidən oyatmaq qismət olmuşdu. Bilmirəm
mənə nə olmuşdu,sadəcə,sözün əsl mənasında,ağlım başıma deyildi,həm də
xəcalət çəkirdim,səbəbini özüm də bilmirdim…
Artıq küçədə idim,birdən yuxarıdan pəncərə cırıltısı eşidildi və gözlənilmədən
kimsə adımı qışqırdı: o,özünü saxlaya bilməyib zülmətə qərq olmuş gözlərini
təsəvvüründə mənim olduğum tərəfə zilləmişdi. Xeyli qabağa əyilib, əl dəsmalını
yellədir,coşqunluqla,şən oğlan uşağı kimi qışqırırdı : “Yaxşı yol! Uğur olsun!”
Xanımlar isə aşağı yıxılmasın deyə qayğılı halda onu qoruşağa çalışırdılar. O
mənzərəni heç vaxt unutmaq olmaz: pəncərədəki o ağsaçlı kişinin sifəti,küçələrə
səpələnmiş qaraqabaq,işgüzar,harasa tələsən insanların başı üzərində yaşadığımız
murdar zəmanədə yeganə ümid işığı kimi parlayırdı. Yadıma köhnə bir deyil
düşdü,səhv etmirəmsə Gete deyib onu : “Dünaynın bəxtəvərləri
kolleksionerləridir”.
Dostları ilə paylaş: |