STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
175
Açar sözlər: miqrasiya prosesləri, qanunsuz miqrasiya, insan alveri,
readmissiya, BMT Konvensiyası, tranzit ölkələr
Key words: migration processes, illegal migration, human trafficking,
readmission, UN Convention, transit countries
Ключевые слова: миграционные процессы, незаконная миграция,
торговля людьми, реадмиссия, Конвенция ООН, транзитные страны
Müasir şəraitdə
qeyri-qanuni
beynəlxalq
miqrasiya və
onunla mübarizə
Orxan
əLİYEV
AMEA Hüquq və İnsan
Haqları İnstitutunun doktorantı
orkhanfirdovsi@gmail.com
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
176
giriş
XXI əsrdə qloballaşmanın bütün planeti əhatə etdiyi bir dövrdə dünya-
nı miqrasiya prosesləri olmadan təsəvvür etmək qətiyyən mümkün deyil.
Məlum olduğu kimi, miqrasiya səbəblərindən, müddətindən, insanların
sayından və digər amillərdən asılı olaraq müxtəlif növlərə bölünür: daimi-
müvəqqəti, məcburi-könüllü, qanuni-qanunsuz, beynəlxalq, ölkədaxili və
s. Bu proses əsasən qanunvericiliyin tələblərinə riayət edilməsi baxımın-
dan qanuni və qanunsuz ola bilər. Miqrasiyanın araşdıracağımız qanun-
suz növü müasir dünyada miqrasiya proseslərinin ayrılmaz hissəsini təşkil
etməkdədir. İqtisadiyyatın qloballaşdığı indiki dövrdə qanunsuz miqrasiya
problemləri xüsusi aktuallıq kəsb edir. BMT-nin məlumatlarına görə, qeyri-
leqal miqrasiya beynəlxalq cinayətkar qruplar üçün böyük gəlir mənbəyinə
çevrilmişdir. Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatının qiymətləndirmələrinə əsasən,
miqrantların Aralıq dənizi vasitəsilə Avropaya daşınması hər il 35 milyard
dollar gəlir gətirir. Mütəxəssislərin fikrincə, bu cür daşınmalar beynəlxalq
cinayətkar şəbəkənin fəaliyyəti sahəsində silah və narkotik ticarətindən
sonra gəlirlilik baxımından üçüncüdür [17].
İnsanların məcburi şəkildə müxtəlif yollarla daşınmasının uzun və sərt
tarixi vardır. Köləlik və qul alveri sosial təzahür olaraq bəşəriyyəti, demək
olar ki, bütün tarix boyu müşayiət etmişdir. Qədim dövlətlərin iqtisadiyya-
tında qul ticarəti böyük yer tuturdu. Məsələn, zənci qullar Misir, Finikiya,
Yunanıstan və Romaya daşınırdı. Kölələrin əsas mənbəyi müharibə zamanı
əsir düşmüş özgə tayfanın nümayəndələri, həmçinin qulların satın alınma-
sı idi. Orta əsrlərdə Qərbi Avropada qul ticarəti ilə əsasən Skandinaviya
vikinqləri və italyan tacirləri məşğul olurdular. XV əsrin ortalarında por-
tuqaliyalılar qulları Afrikadan Qərbi Avropaya, XVI əsrin əvvəllərindən isə
Braziliyaya daşımağa başladılar. 1698-ci ildə İngiltərə parlamentinin qəbul
etdiyi qərara əsasən, fiziki şəxslərə qul ticarəti ilə məşğul olmağa icazə ve-
rildi. Transatlantik qul ticarəti tarixdə ən böyük və faciəli deportasiya hesab
edilə bilər. XVI əsrdən XIX əsrə qədər davam edən bu deportasiya zama-
nı milyonlarla afrikalı avropalılar tərəfindən satılmış və istismar edilmişdir.
XVIII əsrin əvvəllərində Afrikadan Yeni Dünyaya hər il 36 min qul, əsrin son-
larında isə artıq 80 minə yaxın afrikalı daşınırdı. Nəticədə Amerika qitəsinə
10 milyondan çox qaradərili gətirilmişdi. Afrikalı qullarla dolu gəmilər At-
lantik okeanı vasitəsilə Cənubi və Şimali Amerikaya gəlirdi, burada müxtəlif
məhsullarla yanaşı, zəncilər də satılırdı. Uzun yol boyu minlərlə qul aclıq və
dözülməz şəraitsizlik nəticəsində həlak olurdu.
Məlum olduğu kimi, 15 may 1820-ci ildə ABŞ Konqresi tərəfindən qul
ticarəti dəniz quldurluğu ilə (piratlıq) bərabər tutularaq, hər iki cinayətlə
bağlı ölüm cəzasının tətbiq edilməsi məqsədəuyğun hesab edilmişdi.
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
177
1840-cı ildən etibarən isə demək olar ki, əksər Avropa ölkələrinin cinayət
qanunvericiliyinə əsasən, qul və zəncilərin ticarəti ilə bağlı sərt cəza
tədbirlərinin gerçəkləşdirilməsinə başlanıldı [7].
Müasir dövrdə qul ticarəti rəsmi şəkildə qadağan olunsa da, bu, “in-
san alveri” adını alan qanunsuz beynəlxalq miqrasiya formasında davam
edir. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının verdiyi məlumata əsasən, təxminən 21
milyon kişi, qadın və uşaq bu gün də az məvaciblə və ya heç bir əmək
haqqı almadan kölə kimi işləyir. Bəs qanunsuz beynəlxalq miqrasiya insan
alverindən başqa daha nəyi əhatə edir?
1. Qanunsuz beynəlxalq miqrasiyanın növləri
Qanunsuz beynəlxalq miqrasiya terminoloji baxımdan müxtəlif isti-
lahlarla ifadə edilir: qanunsuz miqrasiya, qeyri-leqal miqrasiya, sənədsiz
miqrasiya, cinayətkar miqrasiya, kriminal miqrasiya, qeyri-müntəzəm miq-
rasiya, gizli miqrasiya. Lakin bütün bunlar demək olar ki, miqrasiyanın
əsas xüsusiyyətini – qeyri-qanuni mahiyyətini əks etdirir, miqrasiyanın bu
növləri müəyyən əlamətlərinə görə fərqlənsə də, onları ümumi bir əlamət
– qanuna zidd olmaları birləşdirir. Bəzi alimlər qanunsuz və kriminal miq-
rasiyanı birgə qəbul edirlər. L.A.Jukov qanunsuz miqrasiyanı iki yerə bölür
– qeyri-leqal və kriminal. O, qeyri-leqal miqrasiyanı miqrasiya qanunverici-
liyi normalarının pozulması ilə baş verən yerdəyişmə, kriminal miqrasiyanı
isə cinayət törətmək məqsədilə həyata keçirilən miqrasiya kimi təfsir edir
[18, s.43]. S.Y.Metelyov əcnəbi vətəndaşların qeyri-leqal yerdəyişməsini
kriminal miqrasiyaya aid edir [19, s.21-29]. Qeyd etmək istərdik ki, qeyri-
leqal və kriminal miqrasiyanı ümumi cəhətlər birləşdirsə də, bəzən qey-
ri-leqal, yaxud leqal miqrant törətdiyi cinayət əməllərinə görə kriminal
miqranta çevrilsə də, qanunsuz miqrasiya ilə kriminal miqrasiya arasında
fərqli xüsusiyyətlər vardır. Məsələn, qeyri-leqal miqrant hazırda yerləşdiyi
ölkədə cinayət törətməklə kriminal miqranta çevrilir və ya qanuni miqrant
gəldiyi ölkədə miqrasiya qanunları ilə yaşamaq adı altında öz cinayətkar
məqsədini həyata keçirir.
Qeyri-müntəzəm miqrasiya çıxış, tranzit və qəbuledici ölkələrin nizam-
layıcı normalarının pozulması ilə baş verən yerdəyişmədir. Təyinat ölkə
baxımından bu, miqrantın qanunsuz gəlişi, bu ölkədə qanunsuz qalması
və işləməsidir. Başqa sözlə desək, miqrantın immiqrasiya qanunvericiliyinə
uyğun olaraq, konkret ölkəyə gəlmək, qalmaq və işləmək üçün lazımi
icazə və ya sənədləri yoxdur. Çıxış ölkə baxımından isə qeyri-müntəzəm
miqrasiya insanların pasport və digər yol sənədləri olmadan beynəlxalq
sərhədləri keçməsi, yaxud həmin ölkəni tərk etmək üçün inzibati tələblərə
riayət etməməsidir. Qeyri-müntəzəm miqrant ölkəyə qanunsuz gəlməsi və
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
178
ya vizanın vaxtının bitməsi nəticəsində tranzit və ya qəbul edən ölkədə
qanuni statusa malik olmur. Bu, ölkəyə giriş qaydalarını pozan miqrantlara,
həmçinin qəbul edən ölkədə bundan sonra qalmaq üçün heç bir hüququ
olmayanlara şamil edilir [13, s.44-45].
Sənədsiz əcnəbi müvafiq sənədləri olmadan hansısa ölkəyə gələn və
ya ölkədə qalan şəxsdir. Bu cür şəxslər qanuni sənədləri olmadan, yaxud
saxta sənədlərdən istifadə etməklə hansısa ölkəyə daxil olan və ya qanuni
sənədlərdən istifadə edərək ölkəyə gəlib, lakin icazə verilən müddətdən
artıq qalan insanlardır [13, s.43].
Qanunsuz beynəlxalq miqrasiyanın növlərindən biri də gizli miqrasiyadır.
Bu, gizli şəkildə, yəni miqrasiyanın immiqrasiya tələblərinin pozulması ilə baş
verir. Belə ki, hansısa ölkəyə leqal şəkildə gələn miqrant immiqrasiya qayda-
larını pozaraq, ölkədə nəzərdə tutulmuş müddətdən daha çox qalır [13, s.75].
Qeyd etmək istərdik ki, insan alveri və qanunsuz miqrasiya oxşar
cəhətlərə malikdir. Bunların hər ikisində insanlar saxta sənədlərlə xaricə
gedirlər, lakin məqsəd müxtəlifdir. İnsan alverində cinayətkar şəxs və ya
qrup konkret insanın satılması hesabına vəsait əldə edir. Qanunsuz miqrasi-
yada isə o, qeyri-leqal miqrasiyanın təşkilinə görə pul qazanır. Bundan baş-
qa, insan alveri əsasən zorakılıqla gerçəkləşdirilir, cinayətkarların qurbanı
çox ağır şəraitdə daşınır və miqrasiya etdiyi və ya edildiyi ölkədə daim kölə
kimi fiziki və cinsi istismar edilir, onun geriyə qayıtmaq şansı isə demək olar
ki, olmur. Qanunsuz miqrasiyada isə miqrant öz ölkəsini qeyri-qanuni yolla
tərk etmək barədə könüllü qərar qəbul edir, yaxud yuxarıda göstərdiyimiz
qanunsuz miqrasiyanın bir sıra növlərində olduğu kimi, ölkədə qalma vax-
tının bitməsinə baxmayaraq, orada qalmaqda davam edir. Fikrimizcə, hər
halda insanların qanunsuz daşınması həyata keçirildiyindən insan alverini
qanunsuz miqrasiyanın bir – daha ağır növü hesab etmək olar.
Qanunsuz beynəlxalq miqrasiyanın yaranmasının əsas səbəbləri
qismində müasir dövrdə dövlətlər arasında iqtisadi inkişaf, demokratik
səviyyə, demoqrafik durum və digər fərqləri göstərmək olar. Bundan baş-
qa, hansısa ölkədə olan hərbi-siyasi sabitsizlik də insanları başqa bir xa-
rici dövlətin ərazisinə keçməyə və orada daimi və ya müvəqqəti yaşama-
ğa məcbur edə bilər. Məsələn, Suriyada və İraqda davam edən vətəndaş
müharibələri nəticəsində milyonlarla insan qaçqına çevrilmiş, müxtəlif
ölkələrə, o cümlədən Azərbaycana da sığınmışlar. Myanmada baş verən
münaqişə nəticəsində on minlərlə qaçqın müsəlman Banqladeşə, Hin-
distana, Çinə və digər ölkələrə mühacirət etmişdir. Myanmanın rəsmi
hakimiyyəti və buddist əhalisi Rohinca müsəlmanlarını Banqladeşdən
gəlmiş qeyri-leqal miqrantlar hesab edirlər. Hakimiyyət orqanları qaç-
qınların bir daha Myanmaya geri qayıtmamaları üçün artıq sərhədləri
bağlamışlar. Qanunsuz miqrasiya problemini doğuran digər bir səbəb
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
179
dövlətlər tərəfindən milli təhlükəsizliyin təmin edilməsi məqsədilə əcnəbi
vətəndaşların və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin ölkəyə gəlişinin, burada
qalmasının məhdudlaşdırılmasıdır [22, s.36-39].
2. Qanunsuz beynəlxalq miqrasiyanın aradan qaldırılması ilə
bağlı beynəlxalq sənədlər
Qanunsuz beynəlxalq miqrasiyanın qarşısının alınması ilə bağ-
lı beynəlxalq hüquqi baza və həmçinin ölkələrin milli qanunvericiliyi for-
malaşdırılmışdır. Beynəlxalq hüquqi aktlardan 2000-ci il noyabrın 15-də
BMT Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilmiş “Transmilli mütəşəkkil
cinayətkarlığa qarşı Konvensiya”nı, həmçinin onu tamamlayan “İnsan alve-
rinin, xüsusən qadın və uşaq alverinin qarşısının alınması, aradan qaldırıl-
ması və cəzalandırılması haqqında” və “Miqrantların quru, dəniz və hava ilə
sərhəddən qanunsuz keçirilməsinə qarşı” iki Protokolu göstərmək olar. Adı
çəkilən sənədlərdən birinci Protokolda qeyd edilir ki,“insan alveri” dedikdə,
güc tətbiq etmək hədəsi ilə və ya güc tətbiq etməklə və ya məcburetmə,
oğurlama, dələduzluq, aldatma, hakimiyyətdən və ya vəziyyətin zəifliyindən
sui-istifadə etməklə, yaxud da digər şəxsə nəzarət edən şəxsin razılığını
almaq üçün ödəniş və ya mənfəət şəklində rüşvət verməklə insanların is-
tismar məqsədi ilə cəlb edilməsi, daşınması, təhvil verilməsi, gizlədilməsi
və ya alınması başa düşülür” (maddə 3). “İnsan alverinin, xüsusən qadın və
uşaq alverinin qarşısının alınması, aradan qaldırılması və cəzalandırılması
haqqında” Protokolun "Preambula" hissəsində iştirakçı dövlətlər insan al-
verinin, xüsusən qadın və uşaq alverinin qarşısının alınması üzrə səmərəli
tədbirlərin görülməsinə və onunla mübarizə aparmaq üçün mənşə, tran-
zit və təyinat ölkələrində bu cür alverin qarşısının alınmasına, bununla
məşğul olan şəxslərin cəzalandırılmasına və bu cür alverin qurbanlarının
müdafiəsinə, o cümlədən onların beynəlxalq səviyyədə tanınmış insan hü-
quqlarının müdafiəsinə yönələn tədbirləri özündə əks etdirən hərtərəfli
beynəlxalq yanaşmanı zəruri hesab edirlər [2, s.116, 127].
“Miqrantların quru, dəniz və hava ilə sərhəddən qanunsuz keçirilməsinə
qarşı” Protokolun məqsədi isə miqrantların sərhəddən qanunsuz
keçirilməsinin qarşısını almaq və onunla mübarizə aparmaqdan, habelə bu
məqsədlərə nail olmaq üçün sərhəddən qanunsuz keçirilmiş miqrantların
hüquqlarının müdafiəsi zamanı iştirakçı dövlətlər arasında əməkdaşlığın
təşviq edilməsindən ibarətdir. Sənədin “Anlayışlar” maddəsində miqrantla-
rın qeyri-qanuni gətirilməsinə aydınlıq gətirilir: “Miqrantların qeyri-qanuni
gətirilməsi dedikdə, hər hansı bir maliyyə və ya digər maddi mənfəətin bir-
başa və ya dolayı alınması məqsədi ilə istənilən iştirakçı dövlətin ərazisinə
onun vətəndaşı olmayan və ya onun ərazisində daimi yaşamayan hər hansı
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
180
bir şəxsin qeyri-qanuni daxil olmasının təmin edilməsi başa düşülür; “qey-
ri-qanuni gəlmək” dedikdə, qəbul edən dövlətə qanuni əsaslarla daxil ol-
maq üçün vacib tələblərə riayət etməməklə sərhədi keçmək başa düşülür”.
“Miqrantların quru, dəniz və hava ilə sərhəddən qanunsuz keçirilməsinə
qarşı” Protokolun 6-cı maddəsinə əsasən, hər bir iştirakçı dövlət qəsdən və
birbaşa və ya dolayı maliyyə və ya digər maddi mənfəət almaq məqsədi
ilə törədilən əməlləri cinayət qanunu ilə cəzalandırılan əməl kimi tanımaq
üçün lazımi qanunverici və digər tədbirlər görür. Bu əməllər aşağıdakılardır:
1) miqrantların sərhəddən qanunsuz keçirilməsi;
2) əməllər miqrantların sərhəddən qanunsuz keçirilməsi üçün şəraitin
yaradılması məqsədi ilə törədilərkən: a) ölkədən getmək və ölkəyə gəlmək
üçün saxta sənədin və ya şəxsiyyət vəsiqəsinin düzəldilməsi; b) bu cür
sənədin əldə olunması və ya verilməsi və ya bu cür sənədə malik olmaq;
3) aidiyyətli dövlətin vətəndaşı olmayan və ya onun ərazisində daimi
yaşamayan hər hansı bir şəxsə yuxarıda göstərilən üsullar və ya digər hər
hansı bir qeyri-qanuni vasitələrlə qanuni qalmaq üçün zəruri olan qanuni
tələblərə riayət etməməklə, bu dövlətin ərazisində qalmağa imkanın ya-
radılması.
Adı çəkilən maddədə həmçinin qeyd edilir ki, hər bir iştirakçı dövlət eyni
zamanda aşağıdakı əməlləri cinayət qanunu ilə cəzalandırılan əməl kimi
tanımaq üçün lazımi qanunverici və digər tədbirlər görür:
a) öz hüquq sisteminin əsas prinsiplərinə riayət etmək şərti ilə bu
maddəyə uyğun olaraq cinayət kimi müəyyən edilmiş hər hansı bir cinayətin
törədilməsinə cəhd;
b) bu maddəyə uyğun olaraq cinayət kimi müəyyən edilmiş hər hansı
bir cinayətin törədilməsində cinayət yoldaşı qismində iştirakçılıq və öz hü-
quq sisteminin əsas prinsiplərinə riayət etmək şərti ilə bu maddəyə uyğun
olaraq cinayət kimi müəyyən edilmiş hər hansı bir cinayətin törədilməsində
cinayət yoldaşı qismində iştirakçılıq;
c) bu maddəyə uyğun olaraq cinayət kimi müəyyən edilmiş hər hansı
bir cinayəti törətmək məqsədi ilə digər şəxslərin təşkilatlandırılması və ya
onlara rəhbərlik [6].
Hazırda qeyri-leqal miqrasiyaya qarşı dövlətlər tərəfindən bir sıra
tədbirlər görülməkdədir. Buna səbəb isə qeyri-leqal miqrasiya probleminin
daha da aktuallaşmasıdır. Belə ki, təkcə 2015-ci ildə Avropa İttifaqının xarici
sərhədlərin təhlükəsizliyi üzrə qurumu – FRONTEKS agentliyi sərhədlərin
qeyri-leqal keçilməsi ilə bağlı rekord sayda – 1,8 milyon hal qeydə almışdır
[20]. Lakin bir il sonra bu rəqəm xeyli aşağı enmiş və 503.700 təşkil etmişdir.
2016-cı ildə Yaxın Şərq, Asiya və Afrika ölkələrindən 382 min qanunsuz miq-
rant Avropaya gəlmişdir. Bu, 2015-ci illə müqayisədə aşağı olsa da, 2010-
2014-cü illərin göstəricilərindən yuxarıdır. Agentliyin məlumatına əsasən,
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
181
Aralıq dənizi ilə İtaliyaya gələn qaçqın-
ların sayı 2015-ci illə müqayisədə 17 faiz
artmışdır [12]. Ümumiyyətlə, bu problem
miqrantların qanunsuz olaraq dənizlə da-
şınması ilə mübarizə aparılması sahəsində
xüsusilə aktualdır. Aralıq dənizində çox-
saylı faciələr yüzlərlə insanın həyatına
son qoymuşdur. Bu, əsasən miqrantları
onların həyatı üçün təhlükəli üsullarla qa-
nunsuz aparan və bununla da çoxlu vəsait
əldə edən cinayətkar transmilli təşkilatların fəaliyyətinin nəticəsidir. Balkan
marşrutu bağlandıqdan sonra miqrantların əksər hissəsi dənizlə qeyri-leqal
yollarla daşınır. 2016-cı ilin noyabrında Yunanıstan polisi Egey dənizində
dörd miqrantın batdığını təsdiq etmişdir, 42 qaçqını qeyri-leqal aparan qa-
yıq həddən artıq yükləndiyindən bu insanlar qayıqdan yıxılmışlar. Aralıq
dənizi vasitəsilə Afrika ölkələrindən – Qambiya, Liviya, Mali və Nigeriyadan
olan mühacirlər İtaliyaya gedirlər. Suriyadan olan məcburi miqrant axını
Avropa dövlətlərində mürəkkəb vəziyyət yaratmışdır. 2014-cü ildə dənizlə
Avropaya qədər gəlib çatmağa cəhd göstərərkən 10.000 kişi, qadın və uşaq
həlak olmuş və ya itkin düşmüşdür. BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komis-
sarlığının verdiyi məlumata əsasən, 2016-cı il avqustun 31-nədək Aralıq
dənizində insanların həlak olması və itkin düşməsi ilə bağlı 3169 hal qeydə
alınmışdır. Avropaya gələnlərin sayı isə 281.740 nəfər təşkil etmişdir [9].
Yuxarıda xatırlatdığımız “Miqrantların quru, dəniz və hava ilə sərhəddən
qanunsuz keçirilməsinə qarşı” Protokolun II fəsli miqrantların məhz dənizlə
sərhəddən qeyri-qanuni keçirilməsinə həsr olunmuşdur. Protokolda qeyd
edilir ki, iştirakçılar miqrantların dənizlə qeyri-qanuni daşınmasının qarşı-
sını almaq məqsədilə beynəlxalq dəniz hüququna uyğun olaraq mümkün
qədər geniş şəkildə əməkdaşlıq edirlər. Sənədin 8-ci maddəsi miqrantların
dənizlə sərhəddən qanunsuz keçirilməsinə qarşı müqavimət tədbirlərini
ehtiva edir. Məsələn, əgər iştirakçı dövlətin kifayət qədər şübhə etməyə
əsası varsa ki, onun bayrağı altında üzən və ya bu dövlətdə qeydiyyatda
olmasını bəyan edən və ya ona məxsus olmayan və ya xarici dövlətin bay-
rağı altında üzməsinə baxmayaraq, bayrağı göstərməkdən imtina edən və
həqiqətdə həmin iştirakçı dövlətə məxsus olan gəmi miqrantların dənizlə
sərhəddən qanunsuz keçirilməsində iştirak edir, onda bu iştirakçı dövlət
həmin gəminin bu məqsədlə istifadə edilməsinin qarşısını almaq üçün
digər iştirakçı dövlətlərdən yardım istəyə bilər. Bu cür yardım haqqında sor-
ğu alan iştirakçı dövlətlər mümkün qədər malik olduqları vasitələrlə belə
bir yardımı göstərirlər. Lakin bu zaman nə kimi yardım göstərilə biləcəyi
protokolda konkret olaraq təsbit edilməmişdir. Ola bilsin ki, qanunsuz miq-
2016-cı ildə Yaxın Şərq,
Asiya və Afrika ölkələrindən
382 min qanunsuz miqrant
Avropaya gəlmişdir. Bu,
2015-ci illə müqayisədə aşağı
olsa da, 2010-2014-cü illərin
göstəricilərindən yuxarıdır.
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
182
rantları daşıyan gəmi saxlanılsın və geri qaytarılsın, yaxud gəmidə digər
sərnişinlər də varsa, miqrantların başqa bir gəmi ilə geriyə yola salınması
təmin edilsin.
3. Readmissiya
Dünya birliyi getdikcə kəskinləşməkdə olan miqrasiya problemlərini
müxtəlif yollarla tənzimləməyə çalışır. Qeyri-qanuni miqrasiya ilə mübarizə
aparmaq üçün effektiv vasitələrdən biri readmissiyadır. Bu termin ingilis
dilindən tərcümədə “geri qəbul etmək” deməkdir. Readmissiya prosesi
dövlətin onun ərazisini tərk edən öz vətəndaşlarını və əvvəllər bu dövlətin
ərazisində yaşayan, yaxud müvəqqəti olaraq burada qalan əcnəbiləri qəbul
etməsidir. Readmissiya yalnız dövlətlər arasında bağlanmış və qanuni
qüvvəyə minmiş müqavilə və ya sazişlərin mövcud olduğu hallarda tətbiq
edilir.
Dövlətlər arasında imzalanmış sazişlərin aşağıdakı əsas müddəaları var:
- readmissiya olunacaq şəxslərin siyahısı;
- öhdəliklərdən istisnalar;
- vətəndaş mənsubiyyətinin və gəlişin sübut edilməsi;
- müvəqqəti çərçivələr;
- tranzit şərtlər;
- şəxsi məlumatların müdafiəsi;
- maliyyə təminatı.
Bir sıra hallarda readmissiya təxirə salına bilər. Məsələn, readmissiya
olunacaq şəxslər ağır xəstə olduqda onların ölkədən çıxarılması həyat və
sağlamlıqları üçün təhlükə törədə bilər. Dövlətin ərazisində qeydə alınmış
ağır xəstə və ya ölmüş yaxın qohumu olan əcnəbi vətəndaşların, həmçinin
qaçqın statusu alınması və ya sığınacaq verilməsi məqsədilə ərizə ilə
müraciət edənlərin də readmissiyası qərar qəbul edilənə qədər təxirə sa-
lına bilər. Fövqəladə vəziyyət, daşqın, sel, zəlzələ, yoluxucu xəstəliklər və
s. kimi problemlərin yaranması, təbii fəlakətlərin baş verməsi ilə əlaqədar
olaraq readmissiya proseduru bu hadisələrin nəticələri tam aradan qal-
dırılana qədər dayandırılır. Readmissiyaya məruz qalan şəxslər – əcnəbi
vətəndaşlar məhkəmənin qərarı ilə azadlıqdan məhrum edilərsə, readmis-
siya müvəqqəti dayandırılır, yaxud istintaq hərəkətlərində və məhkəmə
prosesində iştirak edən şəxslərin çıxarılması təxirə salınır, onlar müəyyən
müddət ərzində həmin ölkədə qalırlar.
Readmissiya prosesinin ləğv olunduğu şərtlər də nəzərdə tutulmuşdur:
- əcnəbi vətəndaşın ölümü baş verərsə;
- əcnəbi vətəndaş itkin düşərsə;
- əcnəbi şəxs qaçqın statusu alarsa;
- readmissiya olunacaq şəxsə müvəqqəti sığınacaq verilərsə;
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
183
- əgər şəxs dövlətin ərazisini könüllü
tərk edərsə, readmissiya tamamilə dayan-
dırılır.
Readmissiya sazişi əcnəbinin qey-
ri-leqal vəziyyətdə olduğu hər hansı
ölkədən və ya tranzit kimi istifadə etdiyi
digər ölkədən qaytarılması prosedurlarını
müəyyənləşdirən sazişdir. Belə sazişlərin
imzalanması avtomatik olaraq Avropa İt-
tifaqı ilə viza rejiminin sadələşdirilməsinə
pozitiv təsir edir. 2007-ci il aprelin 19-da
Avropa İttifaqı ilə Rusiya arasında, 2010-
cu ildə isə Avropa İttifaqı ilə Ukrayna
arasında readmissiya haqqında sazişlər
imzalanmışdır. 2017-ci ildə Ukrayna ilə
İsveçrə vizasız rejim və admissiya (ölkəyə
girmək icazəsinin verilməsi – O.F.) haqqında saziş imzalamışlar. 2014-cü
ildə Brüsseldə qeyri-qanuni immiqrasiyaya qarşı daha səmərəli mübarizə
aparmaq məqsədilə öz aralarında əməkdaşlığı gücləndirmək niyyəti ilə
"Azərbaycan Respublikası və Avropa İttifaqı arasında icazəsiz yaşayan
şəxslərin readmissiyası haqqında" Saziş imzalanmışdır. “Azərbaycan Res-
publikası Hökuməti ilə İsveçrə Federal Şurası arasında icazəsiz yaşayan
şəxslərin readmissiyası haqqında” saziş də təsdiqlənmişdir [3].
Məlum olduğu kimi, miqrasiyanın müxtəlif növləri var: epizodik,
mütəmadi, mövsümi, daimi. Qanunsuz miqrasiya da öz növbəsində
müəyyən parametrlərinə görə bir neçə növə bölünür. Belə ki,
-
təşkil olunma dərəcəsinə görə – mütəşəkkil və qeyri-mütəşəkkil;
-
qanunsuz miqrantların sayına görə – fərdi və qrup;
-
ölkəyə giriş üsuluna görə – sərhədin saxta sənədlərlə qanunsuz
keçilməsi yolu ilə; qorunmayan sərhədlərdən və ya dövlət sərhədinin bu-
raxılış məntəqəsi olmayan hissələrindən ölkəyə giriş; nəhayət, ölkəyə qa-
nuni yolla gəldikdən sonra burada qalma müddəti bitdiyi halda ölkəni tərk
etməmək.
Miqrasiyanın yaranmasına gətirib çıxaran amillərlə bağlı qeyd etmişdik
ki, hələ qədim dövrlərdən insanların öz doğma torpaqlarını tərk etmələrinin
başlıca səbəbi onların yaxşı həyat dalınca getmələri olub. Bu, keçmişdə ol-
duğu kimi, müasir dövrdə də həm qanuni, həm də qanunsuz beynəlxalq
miqrasiyanı doğuran əsas səbəblərdəndir. Qanunsuz beynəlxalq miqra-
siyanın yaranması miqrantların mənşə ölkələrindən çıxmalarına gətirib
çıxaran amillərlə bağlıdır. Bu amillərə yoxsulluq, işsizlik, iqtisadi böhran,
müharibə şəraiti və s. göstərilə bilər. Başqa bir amil isə bunun əksinə –
təyinat ölkələrində cəlbedici şəraitin olmasıdır, məsələn, əmək haqqının
Qanunsuz beynəlxalq
miqrasiyanın əsas marşrutu
üzrə aparılan hesablamalara
əsasən, Şərqi, Şimali və
Qərbi Afrikadan Avropaya,
eləcə də cənubi Amerikadan
Şimali Amerikaya aparılan
miqrantlar cinayətkarlara
ildə 6,57 milyard ABŞ dolları
həcmində gəlir gətirir. Bu
qanunsuz fəaliyyətlə əsasən
mütəşəkkil cinayətkar
şəbəkələr məşğul olurlar.
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
184
daha yüksək səviyyədə ödənilməsi, iş tapmağın asanlığı, təhlükəsiz həyat
şəraiti və s. Digər tərəfdən, qanuni miqrasiyanın fəaliyyət göstərən qayda
və mexanizmləri inkişaf etmiş və güclü iqtisadiyyatı olan ölkələrdə əmək
ehtiyatları qıtlığını aradan qaldırmağa imkan vermir. Bu cür ölkələrdə
daim ucuz işçi qüvvəsinə ehtiyac var. Haqqı ən aşağı səviyyədə ödənilən
işlərə, məsələn, yük daşıyan, süpürgəçi və s. işlərə qane olan mühacirlər
– qastarbayterlər müqavilə müddətləri başa çatdıqdan sonra nəinki
vətənlərinə qayıdır, əksinə öz ailələrini də həmin ölkəyə gətirir və daha ağır
şəraitdə yaşayırlar. Miqrantların can atdıqları əksər ölkələrdə əmək baza-
rı çox böyük sayda qanunsuz əmək miqrantlarını işlə təmin edə bilir. Elə
bu səbəbdən, yəni işlə təminatın asanlığı, əmək haqqının mənşə ölkə ilə
müqayisədə daha yüksək olması və işverənlərin qanunsuz miqrantları işə
götürməkdə maraqlı olması qanunsuz beynəlxalq miqrasiyanın getdikcə
genişlənməsinə şərait yaradır. Belə bir durumdan sui-istifadə edən işbazlar
və müxtəlif cinayətkar qruplar külli miqdarda gəlir əldə etmək imkanın-
dan yararlanır, qanunsuz miqrantlar ordusunun yaranmasına səbəb olur-
lar. Onlar miqrantları qanunsuz yollarla bir ölkədən digərinə, bir qitədən
digər qitəyə aparırlar. Miqrasiyanın qanuni yollarından faydalana bilməyən
minlərlə insan onların problemindən sui-istifadə edən cinayətkarlar üçün
əlverişli gəlir mənbəyi olurlar. Qanunsuz yollarla aparılan miqrantlar zo-
rakılıq və istismar obyektinə çevrilir və onların həyatı təhlükə altında olur.
Qanunsuz beynəlxalq miqrasiyanın əsas marşrutu üzrə aparılan hesabla-
malara əsasən, Şərqi, Şimali və Qərbi Afrikadan Avropaya, eləcə də Cənubi
Amerikadan Şimali Amerikaya aparılan miqrantlar cinayətkarlara ildə 6,57
milyard ABŞ dolları həcmində gəlir gətirir. Bu qanunsuz fəaliyyətlə əsasən
mütəşəkkil cinayətkar şəbəkələr məşğul olurlar [8].
Yoxsulluq, zorakılıq, təbii fəlakətlər, hərbi münaqişələr və s. problemlər
üzündən doğma vətənlərini tərk etmək məcburiyyətində qalanların qanu-
ni imkanlarının olmadığını görən cinayətkarlar öz xidmətlərini təklif edir,
onların emmiqrasiyası üçün saxta sənədlərdən istifadə edirlər. ABŞ-da im-
miqrantların demək olar ki, üçdə birinin qanuni statusu yoxdur. Onların 80
faizi Cənubi Amerikadan və Meksikadan gəlib. Hesablamalara əsasən, hər il
təxminən 55 min miqrant Şərqi, Qərbi və Şimali Afrikadan qanunsuz yollar-
la Avropaya gətirilir ki, bu da cinayətkarlara 150 milyon dollar gəlir gətirir.
Amerika qitəsindəki miqrasiya ilə müqayisədə Avropaya istiqamətlənən
miqrantların sayı az olsa da, onların arasında ölüm halları daha çoxdur.
KİV-in məlumatına görə, 1996-2011-ci illərdə Afrikada səhranı keçərkən
1691 nəfər həlak olmuşdur [9].
Lakin qanunsuz beynəlxalq miqrasiyanın yüksək səviyyəsi təkcə yuxarı-
da vurğuladığımız problemlərə görə dünyanın əksər ölkələrində həyəcan
doğurmur. Belə ki, yalnız miqrantlar cinayətkar şəbəkənin qurbanı olmur-
lar, eyni zamanda miqrantların özləri arasında da cinayətkarlar olur. Bu cür
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
185
miqrasiya cəmiyyət və dövlət üçün bir sıra mənfi təzahürlərə gətirib çıxarır.
Miqrantların arasında qanunla cəzalanmaqdan yaxa qurtarmaq naminə öz
ölkəsini tərk edən cinayətkarlar və terrorçular olur. Getdikləri ölkədə yaşa-
yış şəraitinin ağırlığından, yaxud gözlədikləri həyat şəraitini – mənzil və işi
əldə edə bilməməkdən cinayət etmək məcburiyyətində qalan miqrantlar
da, miqrantların qeyri-qanuni gətirilməsi ilə bağlı mütəşəkkil cinayətkarlıq
və korrupsiya halları da cəmiyyətin kriminallaşma səviyyəsini artırır. Bun-
dan başqa, insan və silah alveri, narkobiznes və s. kimi mənfi təzahürlər də
genişlənir. Qanunsuz beynəlxalq miqrasiya “kölgə iqtisadiyyatı”nın, qeyri-
leqal əmək bazarının inkişafına səbəb olur, millətlərarası gərginlik yüksəlir,
dövlət üçün yeni siyasi və iqtisadi təhdidlər yaranır [24, s.14-18]
Qloballaşma şəraitində əhalinin qanunsuz beynəlxalq miqrasiyasını
təşkil edən qeyri-leqal aktorların rolu artmaqdadır. Getdikcə daha çox in-
san miqrantların qeyri-leqal daşınması ilə məşğul olan gizli qruplara və
ya şəxslərə müraciət edir. Bu prosesə cəlb olunan ölkələrin sayı artır, ye-
ni-yeni marşrutlar işlənilir, bu marşrutlar daha da çətinləşdirilir, miqrant-
lar təyinat ölkəyə dolayı yollarla aparılır. Bu qanunsuz fəaliyyətdə ayrı-ayrı
cinayətkarlar və mütəşəkkil cinayətkar şəbəkə geniş iştirak edir. Miqrasiya-
nın latent-gizli yollarla genişlənməsi meyli davam edir. Burada onun miqya-
sına nəzarət etmək, miqrantların hüquqlarını müdafiə etmək mümkünsüz
olur. Son nəticədə bu, yalnız ayrı-ayrı insanların hüquqlarının pozulması
kimi deyil, həm də dövlətlərin kollektiv təhlükəsizliyinə təhdid kimi çıxış
edir [11, s.331-337].
BMT-nin qiymətləndirmələrinə görə, insan alveri ilə məşğul olan
cinayətkar qruplar hər il təxminən 3,5 milyard ABŞ dolları həcmində pul qa-
zanırlar. Böyük Britaniyanın “Ekonomist” jurnalının yazdığına görə, “kölgə
iqtisadiyyatı” strukturlarının qeyri-leqal miqrasiyadan əldə etdikləri gəlirlər
ildə 5-7 milyard dollar təşkil edir. BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlı-
ğının ekspertləri isə belə hesab edirlər ki, bu cinayətkar biznes ildə 7 mil-
yard dollar gəlir gətirir. İtaliya Deputatlar Palatasının sədri L.Violantenin
fikrincə, insan alveri üzrə kölgəli biznes ildə 5 milyard dollar gəlir əldə edir,
onun qurbanları isə əsasən qeyri-leqal məcburi miqrantlar, uşaqlar və qa-
dınlardır. Tədqiqatçılar XXI əsrin “yeni köləliyi” adlandırılan insan alverinin
qurbanı olmuş qadınların miqrasiyasının bir neçə dalğasını fərqləndirirlər.
F.Abdullayev göstərir ki, birinci dalğa Tayland və filippinli immiqrantlar,
ikinci dalğa Dominikan və Kolumbiyadan olan immiqrantlar, üçüncü dal-
ğa Qana və Nigeriyadan çıxan mühacirlər, dördüncü dalğa isə Mərkəzi və
Şərqi Avropadan (ilk növbədə Rusiya, Ukrayna və Moldovadan) olan qa-
dınlardır. Bu istiqaməti Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatının verdiyi məlumat
da təsdiq edir. Təşkilatın illik hesabatlarından birində göstərilir ki, Belçika,
Niderland, Polşa və İsveçrə kimi ölkələrə aparılan slavyan qadınların sayı af-
rikalı, cənubi amerikalı və asiyalı qadınların sayından daha çoxdur [1, s. 27].
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
186
Qeyri-qanuni miqrasiyanın səbəbləri müxtəlif olduğundan miqrantların
arasında, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, cinayət niyyətli, əməkçi miqrantlar,
sığınacaq axtaran şəxslər və s. ola bilər. Ona görə də onlara birtərəfli yanaş-
maq olmaz, milli qanunvericilik və beynəlxalq hüquq mənbələri müvafiq
faktik vəziyyəti ətraflı nəzərdən keçirməli, qanunsuz miqrantların adlarını
çəkdiyimiz ayrı-ayrı kateqoriyalarına münasibətdə fərdi yanaşma tətbiq
etməlidirlər.
4. dünya ölkələrində qeyri-qanuni miqrantlar
Finlandiyada qeyri-leqal immiqrasiya hazırda ciddi problem sayılmır.
Ölkədə təxminən 10 min immiqrantın qeyri-leqal şəkildə yaşadığı təxmin
edilir. Onların əksəriyyəti ölkədə qalma şərtlərini pozanlardır. Finlandiya
qanunvericiliyinə əsasən, qeyri-leqal immiqrasiyanın təşkili kriminal cinayət
sayılır və cərimə və ya iki il azadlıqdan məhrumetmə cəzası ilə cəzalandırılır.
Qeyri-leqal miqrantların əməyindən istifadə edən sahibkarlar üçün də
cərimə və bir il həbs cəzası nəzərdə tutulmuşdur.
Siyasi sığınacaq almaq arzusunda olan əcnəbilərin əksəriyyəti İsveçrəyə
gələrkən geri qaytarılmamaq üçün ölkəyə qeyri-leqal şəkildə daxil olmaq
məcburiyyətində qalırlar. Məsələn, 1998-ci ildə İsveçrə sərhədində siyasi sı-
ğınacaq almaq istəyən 25,7 faiz əcnəbiyə rədd cavabı verilmişdi. Əgər xarici
vətəndaş İsveçrəyə qeyri-leqal daxil olmuşdursa, o, qəbul mərkəzlərindən
birinə gedərək öz ərizəsini verə bilər. Əgər xarici vətəndaşı İsveçrəyə qa-
nunsuz keçməyə cəhd edərkən sərhəddə saxlayarlarsa, onu dərhal qonşu
ölkənin hakimiyyət orqanlarına təhvil verirlər. Əcnəbi təhvil verildiyi ölkədə
siyasi sığınacaq istəyə bilər. Əgər həmin əcnəbinin İsveçrədə yaxın qohum-
ları qanuni əsaslarla yaşayırlarsa, hakimiyyət istisnaya yol verə bilər. Onun
hətta hansı ölkədən gəldiyini müəyyənləşdirmək mümkün olmasa belə,
İsveçrə hökuməti onun ərizəsini nəzərdən keçirə bilər.
Avstraliya qanunvericiliyinə əsasən, viza və yol sənədləri olmadan ölkəyə
gəlməyə cəhd edən, eləcə də bu ölkədə müvəqqəti qalma şərtlərini po-
zan şəxslər qeyrl-leqal immiqrantlar sayılır. Avstraliyanın coğrafi cəhətdən
yerləşməsinin özünəməxsusluğu müvafiq sənədləri olmayan immiqrantla-
rın da sayının azlığına təsir göstərir. Məsələn, 1999-2000-ci illərdə hava
nəqliyyatı ilə cəmi 231, dəniz nəqliyyatı ilə isə təxminən 4000 qanunsuz
giriş halı qeydə alınmışdır. Qeyri-leqal immiqrantların əksəriyyətini viza
müddəti başa çatdıqdan sonra ölkədə qalmaqda davam edən şəxslər,
habelə müvafiq icazə almadan işləyənlər təşkil edir. 2000-ci ildə bu cür
insanlar 58.750 nəfər idi. Avstraliyada vizasız və ölkədə qalma şərtlərini
pozan əcnəbilər saxlanılaraq deportasiya olunurlar. Əcnəbilərin qanunsuz
gəlişinə kömək göstərən şəxslər 20 ilədək azadlıqdan məhrumetmə cəzası
və 220.000 ABŞ dollarına qədər cərimə ala bilərlər. Avstraliya qeyri-leqal
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
187
immiqrasiya və traffikinqə qarşı beynəlxalq proqramların fəal iştirakçısıdır.
Onlardan Avropada, Şimali Amerikada və Avstraliyada miqrasiya siyasəti
məsələləri üzrə Hökumətlərarası məsləhətləşmələri, Şərqi və Cənub-Şərqi
Asiya ölkələrində insan ehtiyatlarının qeyri-leqal immiqrasiyasını və traffi-
kinqini göstərmək olar.
Danimarkaya qeyri-leqal miqrasiya axınını sərhəd nəzarətindən yayı-
naraq və ya saxta sənədlərdən istifadə edərək ölkəyə gələnlər, həmçinin
bu ölkədə müvəqqəti qalma şərtlərini pozanlar təşkil edirlər. Dani-
marka qanunvericiliyi həm qeyri-leqal miqrasiyanın qarşısının alınma-
sı, həm də ölkədə qanunsuz şəkildə qalan miqrantların aşkarlanması və
cəzalandırılması üzrə tədbirlər nəzərdə tutur. Onlardan viza tələblərinin,
sərhəd nəzarətinin və ölkə daxilində yoxlamanın sərtləşdirilməsini, qeyri-
leqal işçilərin əməyindən istifadə edən sahibkarlara münasibətdə sank-
siyaların tətbiq edilməsini, qeyri-leqal miqrantların saxlanılmasını və de-
portasiyasını qeyd etmək olar. Qeyri-leqal miqrasiyaya qarşı tədbirlərin
gerçəkləşdirilməsi üzrə məsuliyyət Milli polis komissarının başçılıq etdiyi
Mərkəzi Polis Departamentinin üzərinə qoyulmuşdur.
Yeni Zelandiyada qeyri-leqal immiqrantlar əsasən ölkədə qalma
müddətini pozan və sərhədi qanunsuz keçməyə cəhd edən şəxslərdən
ibarətdir. Qeyd edək ki, ölkəyə gələn qeyri-leqal miqrantların mənşə ölkələri
başlıca olaraq Samoa (21%), Tonqa (21%) və Taylanddır (10%). 2000-2001-
ci illərdə Yeni Zelandiyadan 635 qeyri-leqal immiqrant deportasiya olun-
muş, 409 nəfər ölkəni könüllü tərk etmiş, 1149 əcnəbi sərhəddə (onların
65%-i Tayland ilə sərhəddə) saxlanılmışdır [16, s. 110, 115, 148, 228, 256].
2003-cü il sentyabrın 18-də MDB çərçivəsində qeyri-qanuni miqrasiya ilə
mübarizə aparan koordinasiya strukturunun– Dövlətlərarası Birgə Komissi-
ya statusunda qurumun təsis edilməsi qərara alınmışdır. Şura çərçivəsində
“MDB ərazisinə gələn əcnəbi vətəndaşların və vətəndaşlığı olmayan
şəxslərin vahid uçot sisteminə dair Qaydalar” layihəsi hazırlanmışdır. 2004-
cü il iyulun 13-də Azərbaycan Respublikasının Dövlət Miqrasiya İdarəetmə
Siyasəti Konsepsiyası qəbul edilmişdir. Konsepsiyanın Azərbaycan Respub-
likasında miqrasiya proseslərinin tənzimlənməsinin məqsədləri, prinsipləri
və vəzifələrindən bəhs edən bölməsində xarici siyasət sahəsində əsas
vəzifələrin qanunsuz miqrasiyanın bütün formalarının, xüsusilə də insan al-
verinin qarşısının alınmasında dövlətlər və müvafiq beynəlxalq təşkilatlarla
əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsindən ibarət olduğu göstərilir [4].
Belarus Respublikasında insan alveri, qeyri-leqal miqrasiya və bun-
larla bağlı qanunazidd əməllərə qarşı fəaliyyət üzrə Dövlət Proqramının
2.7 maddəsinə əsasən, Proqram insan alveri ilə əlaqədar cinayətkarlığın
səviyyəsinin aşağı salınmasına, insan alveri qurbanlarının müdafiəsini və
reabilitasiyasını təmin etməyə, insan alverinin qarşısının alınması, aşkar-
lanması və buna yol verilməməsi üzrə dövlət orqanlarının fəaliyyətinin
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
188
səmərəliliyinin yüksəldilməsinə, xarici dövlətlərlə və beynəlxalq təşkilatlarla
insan alverinə qarşı fəaliyyət sahəsində əməkdaşlığın inkişafına kömək
etməyə imkan verəcək [14].
Qırğızıstan Respublikasında 2007-ci ildə təsdiq edilmiş Miqrasiya
proseslərinin nizamlanması üzrə Dövlət Proqramında göstərilir ki, miqrasi-
ya proseslərinə yetərincə dövlət nəzarətinin olmaması səbəbindən insan-
ların qeyri-qanuni daşınması və ticarəti halları geniş yayılmışdır. Əmək və
seksual istismar məqsədilə insanların qeyri-qanuni miqrasiyası faktları na-
rahatlıq doğurur. Bütün bunlar əhalinin miqrasiyası ilə bağlı problemlərin
həllinə istiqamətlənmiş dövlət siyasətinin gücləndirilməsini şərtləndirir
[15].
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2006-cı il 25 iyul tarixli Sərəncamı
ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasının Dövlət Miqrasiya Proqramı
(2006-2008-ci illər) ölkədə mövcud miqrasiya proseslərinin təhlili əsasında
bu sahənin gələcək inkişaf istiqamətlərini və həyata keçirilməli olan zəruri
tədbirləri özündə əks etdirir. Dövlət Proqramının əsas məqsədi miqrasi-
ya sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi, miqrasiya idarəetmə
sisteminin inkişaf etdirilməsi, miqrasiya proseslərinin tənzimlənməsi və
proqnozlaşdırılması, bu sahədə qanunvericiliyin beynəlxalq normalara və
müasir dövrün tələblərinə uyğun təkmilləşdirilməsi, qanunların tətbiqinin
effektivliyinin təmin edilməsi, miqrasiya sahəsində vahid məlumat ban-
kının, müasir avtomatlaşdırılmış nəzarət sisteminin yaradılması, qey-
ri-qanuni miqrasiyanın qarşısının alınması və miqrantlarla bağlı sosial
müdafiə tədbirlərinin həyata keçirilməsindən ibarətdir. Proqramda qeyd
edilir ki, Azərbaycan Respublikasının ərazisində müvafiq qanunvericili-
yin tələblərinə uyğun olmadan ölkəyə gələn, burada qalan və ya işləyən
əcnəbilər – qeyri-qanuni miqrantlar da vardır. Azərbaycan Respublikasının
bir sıra dövlətlərlə vizasız gediş-gəliş rejiminin mövcud olması, ölkəmizin
ərazisindən tranzit qaydasında keçən və ya Azərbaycan Respublikasına qısa
müddətə gələn əcnəbilərə və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə kifayət qədər
nəzarət edilməməsi və aidiyyəti dövlət orqanları tərəfindən qanunların
tətbiqində nöqsanlara yol verilməsi nəticəsində qanunsuz olaraq ölkəmizin
ərazisindən üçüncü dövlətlərə getmək məqsədilə istifadə etməyə cəhd
göstərən və ya Azərbaycan Respublikasında qanuni əsaslar olmadan daimi
yaşayan əcnəbilərin sayı daim artmaqdadır [5].
Nəticə
Beləliklə, qeyd edə bilərik ki, qanunsuz beynəlxalq miqrasiya – miq-
rantların qeyri-qanuni şəkildə və qanunazidd üsullarla digər ölkələrə
aparılması transmilli mütəşəkkil cinayətkar qrupların fəaliyyətinin əsas
hissəsini təşkil edir. Problem ciddi olduğundan və hazırda aktuallıq
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
189
kəsb etdiyindən onun qarşısını tək bir dövlətin alması mümkün deyil.
Bu böyük bəla ilə mübarizə aparmaq məqsədilə beynəlxalq əməkdaşlıq
genişləndirilməli, milli koordinasiya möhkəmləndirilməli və mövcud
boşluqların doldurulması üçün qanunların beynəlxalq razılaşdırılma-
sı təmin edilməlidir. Miqrantların qanunsuz daşınmasına son qoymaq
məqsədilə çıxış, tranzit və son təyinat ölkəsində bütün maraqlı tərəflərin
qarşılıqlı əlaqələri prioritet əhəmiyyət kəsb edir. Miqrantların qanunsuz
gətirilməsinin təşkilinə görə məsuliyyət tədbirləri gücləndirilməli, sərhəd
xidmətinin işi təkmilləşdirilməli, əmək bazarının nəzarət altında saxlanıl-
ması ilə qanunsuz işədüzəlmə halları məhdudlaşdırılmalı və sahibkarla-
ra qarşı inzibati, cinayət və mülki-hüquqi sanksiyalar tətbiq edilməlidir.
Bundan başqa, qeyri-leqal miqrantı quru, su və ya hava nəqliyyatı ilə
gətirən nəqliyyat şirkətlərinə qarşı sanksiyalar da tətbiq edilməlidir.
Əcnəbi vətəndaşlar ölkədə qanunsuz qalarlarsa, onların məsuliyyəti
gücləndirilməlidir. Qanuni miqrasiya kanallarından daha geniş istifadə
edilməsi məqsədəuyğundur. Qanunsuz miqrantların mənsub olduqları
mənşə ölkələrinə maliyyə-iqtisadi yardım göstərilməsi də bu problemin
aradan qaldırılması istiqamətində görüləcək tədbirlərdən biri ola bilər.
Qanunsuz beynəlxalq miqrasiya probleminin tənzimlənməsində BMT Baş
Assambleyasının “Transmilli mütəşəkkil cinayətkarlığa qarşı” Konvensi-
yasının, “İnsan alverinin, xüsusən qadın və uşaq alverinin qarşısının alın-
ması, aradan qaldırılması və cəzalandırılması haqqında” və “Miqrantların
quru, dəniz və hava ilə sərhəddən qanunsuz keçirilməsinə qarşı” proto-
kollarının da rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat
Azərbaycan dilində:
1. Abdullayev F.N. Beynəlxalq münasibətlər və miqrasiya prosesləri: geosiyasi aspektlər:
Siy. elm. üzrə dok. ... dis. Bakı, 2017, 273 s.
2. Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik toplusu, 2003-cü il, № 4.
3. Azərbaycan Respublikasında miqrasiya prosesləri və proseslərə dövlət nəzarəti. //
“Azərbaycan” qəzeti, 18 mart 2014-cü il.
4. “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Miqrasiya İdarəetmə Siyasəti Konsepsiyası”nın
təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı.-
http://www.migration.gov.az/images/pdf/3aea5001888d709785dd0bef89ad5fa8.
pdf
5. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Miqrasiya Proqramı (2006-2008-ci illər). - http://
www.migration.gov.az/images/pdf/16bfdf4bb2704d4c2ec7596f17671dae.pdf
6. BMT-nin "Transmilli mütəşəkkil cinayətkarlığa qarşı" Konvensiyası. - http://www.
migration.gov.az/images/pdf/b6b9f093b2668222a6f6d5a0481ff5a1.pdf
7. İnsan alverinin formaları. - http://az.strategiya.az/index.php?do=xeber&id=25725
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
190
İngilis dilində:
8. Givens T. E. Immigrant Integration in Europe: Empirical Research // In: Annual Revi-
ew of Political Science. 2007, № 10(1).
9. UNODC: The Globalization of Crime: A Transnational Organized Crime Threat As-
sessment. 2010. - http://www.unodc.org/documents/data-and-analysis/tocta/TOC-
TA_Report_2010_low_res.pdf
Rus dilində:
10. Аббасбейли А. Азербайджан в системе международных и региональных
организаций. Баку: АГИ, 1999, 256 с.
11. Абдуллаев Ф. Международные миграционные процессы и кризис современной
модели мультикультурализма. // Культура диалога культур: постановка и грани
проблемы / Ответ. ред. Меликов И.М., Гезалов А.А. Москва: «Канон+» РООИ
«Реабилитация», 2015, c.331-337.
12. В Европу в 2016 году прибыли около 382 тысяч незаконных мигрантов. -
https://ria.ru/world/20170215/1488060067.html
13. Глоссарий терминов в области миграции. Международное миграционное
право, №2, Женева, 2005, 98 с.
14. Государственная программа противодействия торговле людьми, нелегальной
миграции и связанным с ними противоправным деяниям на 2011 - 2013 годы.
- http://pravo.levonevsky.org/bazaby11/republic04/text650.htm
15. Государственная программа Кыргызской Республики по регулированию
миграционных процессов на 2007-2010 годы. - http://cbd.minjust.gov.kg/act/
view/ru-ru/58607
16. Денисенко М.Б. Миграционная политика в зарубежных странах и Российской
Федерации: опыт сравнительного анализа. Москва, 2003, 283 с.
17. Доход контрабандистов от нелегальной миграции в Европу оценили в $6 млрд.
- https://republic.ru/posts/62582
18. Жуков Л.A. Миграция: ее плюсы и минусы // Нелегальная миграция из России
в страны Евросоюза: Сборник статей. Ростов н/Д. 2003.
19. Метелев С.Е. Международная трудовая миграция и нелегальная миграция в
России. М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2012, 177 с.
20. Миграция и торговля людьми: неразрывная связь. - http://www.osce.org/ru/
magazine/315236
21. Переведенцев, В.И. Методы изучения миграции населения. М.: Наука, 1975.
232 с.
22. Подшивалов В.Е. Международно-правовые проблемы предупреждения и
пресечения незаконной миграции: Дис. …канд. юрид. наук. Санкт-Петербург,
2004, 195 с.
23. Самойлов В.Д. Миграциология. Конституционно-правовые основы. Mоног-
рафия. Москва: Юнити-Дана, 2012, 164 c.
24. Федорако А.И.Причины и тенденции незаконной миграции. Противодействие
незаконной миграции //Журнал "Международного права и международных
отношений", 2009, № 4, с.14-18.
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
191
Orkhan Aliyev
Illegal international immigration in modern conditions and
the fight against it
Illegal immigration problem which is integral part of migration processes
in modern world is explored in this article and its historical way was looked
through. Here the information isprovided about the types of illegal internati-
onal migration and some approaches by researchers toward this classification
are explored. It is stated that irregular migration is a metathesis whichhappens
subject to the violation of regulatory norms of exit, transit and receiving states,
humantracking and illegal migration have similar features.
The author considers suitable the comprehensive approach reflecting the
measures directed to the protection of victims of human tracking and their
rights which internationally recognized by analyzing specific articles of inter-
national documents regarding to elimination ofillegal migration. Readmission
issue which is one of effective measures for combating againstillegal migrati-
on is mentioned, the cases in which the process was delayed and terminated
arebeing explored. According to the author, as the reasons of illegal migration
are different,individual approach shall be applied on separate categories of
illegal migrants.
Current circumstance emerged regarding to illegal migrants in several co-
untries is analyzed in this article and it is considered crucial to enlarge interna-
tional cooperation, strengthen national coordination and to make agreement
on laws in international sphere in orderto combat against these problems. The
author considers that migrant problem which covered allover the world and
globalized may be regulated by joint efforts of the states and settled byelimi-
nating the factors revealing illegal international migration.
Орхан Алиев
Незаконная международная миграция в современных условиях
и борьба с ней
В статье исследуется проблема незаконной международной
миграции, составляющая неотъемлемую часть современных мировых
миграционных процессов, делается краткий экскурс ее истории.
Дается информация о видах незаконной международной миграции
и представляются высказывания ряда исследователей к данной
классификации. Указывается, что не периодический миграционный
выход, это перемещение, происходящее с нарушением регулируемых
норм транзитных и принимающих стран, торговля людьми и незаконная
миграция имеют схожие характеристики.
Автор, анализируя конкретные статьи международных документов,
связанных с устранением незаконной международной миграции, считает
STRATEJİ TƏHLİL | Say 3-4 (21-22) • 2017
192
целесообразным всесторонний международный подход, отражающий в
себе меры, направленные на защиту жертв торговли людьми, в том числе,
на защиту их международно-признанных прав. В статье затрагивается
вопрос реадмиссии, являющейся одним из эффективных средств для
борьбы с незаконной миграцией, изучаются обстоятельства когда были
отложены и аннулированы эти процессы. По мнению автора, в виду того,
что причины незаконной миграции разные, в отношении различных
категорий незаконной миграции должен бытьчастный подход.
В статье анализируется ситуация связанная с незаконной миграцией
в некоторых странах, с целью борьбы с данной проблемой. Считается
важным расширение международного сотрудничества, укрепление
национальной координации и согласование законов на международном
уровне. Автор считает, что проблему миграции, охватившую весь
мир, возможно урегулировать только совместными усилиями
стран и устранением других факторов, порождающих незаконную
международную миграцию.
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 04.10.2017
Təkrar işləməyə göndərilmişdir: 19.10.2017
Çapa qəbul edilmişdir: 31.10.2017
Document Outline
Dostları ilə paylaş: |