STRATEJİ TƏHLİL | Say 1-2 (23-24) • 2018
26
ABŞ nümayəndələri onun hökuməti ilə de-fakto əlaqə yaradacaqlar, bütün
idarə və təşkilatlar bəzi dəyişikliklərlə fəaliyyət göstərəcəklər. General Tom-
son Bakının general-qubernatoru olacaq, ingilislər şəhər polisinə rəhbərlik
edəcək, şəhər duması yenidən azad fəaliyyətə başlayacaq, Azərbaycan Paris
Sülh Konfransında milli müqəddaratını təyinetmə prinsipi əsasında iştirak
edəcək, L.Biçeraxov və onun dəstələri Britaniya ordusu ilə birlikdə Bakıya
daxil olacaq və nəhayət, silahlı erməni dəstələri şəhərə buraxılmayacaqlar.
Azərbaycan nümayəndə heyətinin Ənzəli danışıqları əhəmiyyətsiz ol-
madı. Ən əsası ona görə ki, Azərbaycanın Paris Sülh Konfransında iştirak
edəcəyi, Bakıya erməni hissələrinin daxil olmayacağı barədə general Tom-
son öz üzərinə öhdəliklər götürürdü.
Noyabrın 17-də Tomsonun hərbi dəstələrinin Bakıya gəlişini şəhər
əhalisi eyni cür qarşılamadı. Rus və erməni milli şuralarının tərəfdarları se-
vinc içərisində idilər. Biçeraxov təyyarələrdən “Rusiya vətəndaşlarına” adlı
intibahnamələr səpir, xristian əhalisini Bakının “Ana vətənə qovuşması”
münasibəti ilə təbrik edirdi. General Tomsonun da iki gün sonra yaydığı
bəyannamə eyni ruhda idi. General Biçeraxov daha irəli gedərək qurama
“Qafqaz-Xəzər” hökuməti yaratdı, Bakıda çevriliş təşkil etmək üçün geniş
fəaliyyətə başladı. Bakıdakı erməni və rus milli şuraları A.Biçeraxovun gəlişi
ilə bağlı belə bir şayiə yayırdılar ki, guya Azərbaycan deyilən dövlət yox-
dur, yalnız Rusiya vardır. Azərbaycan hakimiyyəti devrilməli və o, Biçeraxo-
vun başçılıq etdiyi Xəzəryanı hökumətlə əvəz edilməlidir. Milli Şura hazırkı
fövqəladə şəraitdə Müəssislər Məclisinin çağırılmasının qeyri-mümkünlüyü
ilə əlaqədar özünü parlamentə çevirməyi qərara aldı. Qanunların hazırlan-
ması üzərində işləyən müvafiq komissiyanın Azərbaycan parlamentinin ya-
radılması haqqında qanun layihəsi Milli Şura tərəfindən 1918-ci il noyabrın
20-də qəbul edildi.
7. Parlamentin təşkili
Noyabrın 16-da Milli Şura beş aylıq fasilədən sonra yenidən fəaliyyətə
başladı. Azərbaycan hökuməti təhrikçi hücumlara baxmayaraq, dövlət qu-
ruculuğu işini davam etdirir, parlamentin açılışına hazırlaşırdı. Parlament
açılanadək onun funksiyasını Milli Şura yerinə yetirirdi. Parlamentin əsas
özəyini keçmiş Milli Şuranın 44 üzvü təşkil edirdi. Daha 36 deputat isə keç-
miş milli komitələrin xətti ilə şəhər və qəzalarda seçilmişdi. Azərbaycan
parlamenti 120 deputatdan ibarət olmalı, milli tərkibə uyğun olaraq 80 yer
azərbaycanlılara, 21 yer ermənilərə, 10 yer ruslara verilməli idi [19, s.146].
Yəhudi, alman, gürcü və polyak icmasının hərəsi üçün 1 yer, Həmkarlar
İttifaqı Şurası və Neft Sənayeçiləri İttifaqı üçün 3 yer nəzərdə tutulmuş-
du. Respublika ərazisində yaşayan bütün xalqların və hər iki cinsdən olan
vətəndaşların seçki hüququ təsbit edildi. Azərbaycan bütün Şərqdə qadın-
lara seçki hüququ verən ilk dövlət oldu.
1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamenti təntənəli iclasla açıldı.
STRATEJİ TƏHLİL | Say 1-2 (23-24) • 2018
27
F.X.Xoyski hakimiyyəti parlamentə təhvil verdi. Ciddi müzakirələrdən sonra
Türkiyədə danışıqlar aparan Ə.M.Topçubaşov parlamentin sədri, H.Ağayev
sədrin birinci müavini, R.Vəkilov isə katib seçildilər. Parlamentin qarşısında
duran mühüm vəzifələrdən biri yeni hökuməti təşkil etmək idi. Hökumətin
təşkili yenidən F.X.Xoyskiyə tapşırıldı. Dekabrın 26-da hökumətin tərkibi
elan edildi. Koalisyon hökumətin tərkibində 3 nəfər rus var idi, ermənilər
isə onlara təklif olunan 2 nazir kürsüsündən imtina etdilər [15, s.86].
Yeni hökumətin təşkilindən iki gün sonra dekabrın 28-də müttəfiqlərin
Bakıdakı nümayəndəsi general V.Tomson elan etdi ki, F.X.Xoyskinin başçılı-
ğı ilə yaradılmış Azərbaycan hökumətini yeganə qanuni hakimiyyət orqanı
hesab edir. General V.Tomsonun rus Milli Şurasına Azərbaycan hökumətini
tanımaq təklifi bu qurum tərəfindən qəbul edilmədi.
Biçeraxovun dəstəsinin dövlət çevrilişi cəhdinin üstü açıldıqdan son-
ra Azərbaycan hökumətinin tələbi ilə general V.Tomson “Qafqaz-Xəzər”
hökumətini qanundan kənar elan edib, 48 saat müddətində Bakıdan uzaq-
laşdırdı, daha sonra isə erməni hərbi hissələri tərk-silah edilib buraxıldı.
Beləliklə, 1918-ci ilin dekabrından etibarən ingilis komandanlığı Bakıda
qoyulan məhdudiyyətləri tədricən azaltmağa başladı: Azərbaycan polisi,
su nəqliyyatı və neft sənayesi, maliyyə idarələri, mətbuat üzərində nəzarət
ləğv olundu. 1919-cu ilin aprelində Bakıda ingilis general-qubernatorluğu-
nun ləğvi ilə əlaqədar Gəncədə təşkil olunmuş ilk Azərbaycan alayı paytax-
ta daxil oldu və xalq onu təntənə ilə qarşıladı.
8. Milli hökumətin xarici siyasəti
1919-cu ilin aprelindən başlayaraq ingilislər Paris Sülh Konfransının
şərtlərinə uyğun olaraq Qafqazı tərk etməyə başladılar və bu proses av-
qustun ortalarında başa çatdı. Azərbaycan hökuməti ingilis müdaxiləsi
qarşısında nəinki öz varlığını qoruya bildi, həm də ingilis komandanlığını
şəhərin idarəçiliyindən uzaqlaşdırmağa nail oldu. Lakin ingilislərin Bakını
tərk etməsi, bir tərəfdən, Azərbaycanın müstəqilliyini möhkəmləndirdisə,
digər tərəfdən, Sovet Rusiyasının keçmiş imperiyanı əvvəlki sərhədlər
çərçivəsində bərpa etmək istəyini sürətləndirdi. Qafqazda yaranmış
müstəqil dövlətlər arasında mövcud olan ziddiyyətlər, ilk növbədə ərazi-
sərhəd məsələlərindəki ziddiyyətlər xarici təhlükəni reallaşdırırdı.
1919-cu il aprelin 25-də Tiflisdə Azərbaycan, Dağıstan, Gürcüstan və
Ermənistan nümayəndələrinin iştirakı ilə Qafqaz konfransı işə başladı. Kon-
fransda siyasi, iqtisadi və maliyyə məsələləri, eləcə də sərhəd problemləri
müzakirə olundu. Konfransın gedişində bu ölkələr arasında ərazi-sərhəd
məsələləri ilə bağlı kəskin ziddiyyətlərin mövcud olması məlum oldu. Keç-
miş çar generalı Denikinin könüllü ordusunun Dağıstana hücumu ilə kon-
frans öz işini dayandırmağa məcbur oldu.
“Vahid və bölünməz Rusiya” sərhədlərini bərpa etmək iddiasında olan
Denikin 1919-cu ilin yazında Dağıstan Dağlılar Respublikasına soxularaq