STRATEJİ TƏHLİL | Say 1-2 (23-24) • 2018
28
Dərbəndi işğal etdi. Çar generalının Azərbaycana təcavüzkar niyyətdə ol-
duğu aşkara çıxdı. Parlamentin fövqəladə iclasında qəbul olunmuş qərara
əsasən sərhədlərin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə Dövlət Müdafiə
Komitəsi yaradıldı və bütün hakimiyyət onun ixtiyarına keçdi.
Denikin təhlükəsi Gürcüstanı da ciddi narahat etdiyindən iyunun 16-
da Gürcüstanla Azərbaycan arasında hərbi müdafiə paktı imzalandı [19,
s.249]27. Bu pakta görə, Azərbaycan və Gürcüstanın istiqlaliyyətinə və
ərazi bütövlüyünə hər hansı dövlət tərəfindən təcavüz olunduğu təqdirdə
onlar bir-birinə hərbi yardım göstərməli idilər. Üç il müddətinə bağlanan
hərbi pakta Ermənistan iki həftə ərzində qoşula bilərdi. Lakin Ermənistan
Denikinlə gizli müqavilə imzalamağı daha üstün tutdu. Hərbi pakta görə,
Azərbaycan Gürcüstandan 12 kiçik top, 12 dağ topu, 24 pulemyot, 3 min
beşaçılan tüfəng, 211 qılınc, 795 nizə və s. hərbi ləvazimat aldı.
Birinci Dünya müharibəsi 1918-ci ilin noyabrında başa çatsa da, onun
nəticələrini reallaşdırmaq uzun bir vaxt tələb edirdi. Qalib dövlətlər
müharibədən sonrakı dünyanın vacib məsələlərini həll etmək üçün Parisdə
beynəlxalq sülh konfransının çağırılmasına qərar verdilər.
Azərbaycan parlamenti Paris Sülh Konfransında iştirak etmək üçün tam
səlahiyyətli və geniş hüquqlara malik nümayəndə heyəti göndərmək haq-
qında qərar qəbul etdi. Nümayəndə heyətinə rəhbərlik parlamentin sədri
Ə.M.Topçubaşova tapşırıldı. Azərbaycan nümayəndə heyətinin Paris Sülh
Konfransında iştirak etməkdə əsas məqsədi dünya dövlətləri tərəfindən
AXC-nin tanınmasına nail olmaq idi. Konfransda iştirak etmək üçün 1919-
cu ilin yanvarından icazə gözləyən Azərbaycan nümayəndə heyəti üç aylıq
gərgin diplomatik-siyasi mübarizədən sonra ingilislərin köməyi ilə mayın
əvvəllərində Parisə gedib çıxa bildi. Mayın 28-də Azərbaycan nümayəndə
heyətini ABŞ prezidenti V.Vilson qəbul etdi. Vilsona təqdim edilmiş memo-
randumda Azərbaycan Respublikasının yaranma tarixi, onun bir ildə azadlıq
yolunda verdiyi qurbanlardan bəhs olunurdu. Memorandumda göstərilirdi
ki, bu mübarizədə Azərbaycanın iki şəhəri və 500 kəndi dağıdılmış, 150 min
nəfərə qədər sakini qurban getmişdir. Təkcə İrəvan quberniyasında qısa bir
müddət ərzində 200 müsəlman kəndi yandırılmış və 200 min nəfər müsəlman
evsiz-eşiksiz qalmışdır. ABŞ prezidentindən Azərbaycan istiqlaliyyətinin
tanınması, Vilson prinsiplərinin (1. Hər bir millət xarakterindəki intellek-
tual və mənəvi-dini xüsusiyyətlərinə görə seçilməlidir; 2. Hər bir millət öz
taleyini müəyyən etməyə qadir olduğunu göstərməlidir; 3. O, öz xərclərini
ödəmək üçün iqtisadi, təbii və maliyyə vasitələrinə malik olmalıdır; 4.
O, özünü xarici təcavüzdən qoruya bilməlidir; 5. O, tabe olduğu ölkənin
hökumətinin zülmündən əziyyət çəkmiş olmalıdır) Azərbaycana aid edilməsi,
Azərbaycanın Millətlər Cəmiyyətinə qəbul edilməsi, ABŞ-ın Azərbaycana
hərbi sahədə yardım göstərməsi, ABŞ-la Azərbaycan arasında diplomatik və
iqtisadi əlaqələrin bərqərar edilməsi məsələlərində Azərbaycan nümayəndə
heyətinə kömək göstərilməsi xahiş olunurdu. Lakin ermənipərəst V.Vilson
Azərbaycan nümayəndə heyətini soyuq qarşıladı, nümayəndə heyətinə kon-
STRATEJİ TƏHLİL | Say 1-2 (23-24) • 2018
29
federasiya ideyasını müdafiə etməyi, Millətlər Cəmiyyətinin mandatı ilə bö-
yük dövlətlərdən birinin bu konfederasiya üzərində qəyyumluğunu qəbul
etməyi məsləhət gördü. Konfederasiya məsələsinə Azərbaycan və qismən də
gürcü nümayəndə heyəti müsbət yanaşırdı. Bu işin reallaşmasına əngəl olan
isə erməni nümayəndə heyətinin pozuculuq fəaliyyəti idi. Ermənilər Paris
Sülh Konfransı rəhbərliyindən tələb edirdilər ki, Birinci Dünya müharibəsinin
Antantanın xeyrinə qələbə ilə başa çatmasında onların böyük xidmətlərini
nəzərə alaraq, qalib dövlətlər “Böyük Ermənistan”ın yaradılmasında
ermənilərə yardımçı olmalıdırlar. Guya Qafqazda rus ordusunun tərkibində
180 min, Avropada isə 15 min erməni könüllüsü müttəfiqlərin “müqəddəs
işi” uğrunda mübarizə aparmışdır. Ermənilər Türkiyənin 7 şərq vilayəti, İrəvan
quberniyası, Tiflis və Yelizavetpol (Gəncə) quberniyalarının cənubunu və
Qars torpaqlarından ibarət böyük bir ərazini tələb edirdilər. Bundan əlavə,
ermənilər 19 milyard frank həcmində müharibə təzminatı almaq istədiklərini
də gizlətmirdilər. Yeri gəlmişkən, ermənilərin bu əsassız iddialarını Paris, Lon-
don, xüsusilə də Vaşinqton qızğın müdafiə edirdi.
Erməni millətçilərinin “Dənizdən-dənizə Böyük Ermənistan” planına
Qərbi Azərbaycan və Naxçıvan torpaqları da daxil idi. 1918-ci ilin yazında
təkcə Sisiyan mahalında 50 min müsəlman ev-eşiyindən qovulmuş, 115
kənd dağıdılmış və yandırılmış, 10038 nəfər öldürülmüş və yaralanmışdı.
Onlardan 7729 nəfəri (3257 kişi, 2276 qadın və 2196 uşaq) məhv edilmiş,
2309 nəfəri isə (1060 kişi, 764 qadın və 485 uşaq) şikəst edilmiş, qəzanın
azərbaycanlı əhalisinə üst-üstə bir milyard manat maddi ziyan dəymişdi
[17, s.196].
1918-ci ilin yazında Andranik 800 nəfərlik quldur dəstəsi ilə Naxçıvan
bölgəsinə hücuma keçdi. Yerli əhaliyə kömək məqsədilə həmin il avqustun
7-də türk paşası Kazım Qarabəkir Naxçıvana daxil oldu. Bununla da erməni-
daşnak qüvvələrinin Naxçıvan torpaqlarındakı özbaşınalığına son qoyuldu.
Mudros barışığından sonra Osmanlı qüvvələri noyabrın 11-də Naxçıvanı
tərk etməyə məcbur oldu. Yerli əhali erməni təcavüzündən qorunmaq üçün
1918-ci ilin noyabrında Araz-Türk Respublikasının yaradıldığını elan etdi.
1919-cu ilin martına kimi fəaliyyət göstərən Araz-Türk Respublikası Naxçı-
van bölgəsinin ermənilərin işğalı altına keçməsinə imkan vermədi.
Azərbaycan hökuməti də Naxçıvanın müdafiəsi üçün ciddi tədbirlər gö-
rürdü. 1919-cu il fevralın 28-də AXC hökumətinin qərarı ilə Naxçıvan gene-
ral-qubernatorluğu yaradıldı. Bəhram xan Naxçıvanın general-qubernatoru
təyin edildi.
Ermənilərin Naxçıvan torpaqlarına yiyələnmək cəhdləri 1919-cu ilin ya-
zında daha da gücləndi. Bölgədəki ingilis komandanlığının razılığı ilə 1919-
cu ilin mart-iyul aylarında Naxçıvan bölgəsində erməni idarəçiliyi yaradıl-
dı. Naxçıvan əhalisi bu qərara qəti etirazını bildirdi. İyulun 25-də Naxçıvan
əhalisi erməni qoşunlarını əzərək onları qaçmağa məcbur etdi. Beləliklə,
Naxçıvan bölgəsində “erməni idarəçiliyi” ləğv edildi.
Paris Sülh Konfransında iştirak edən İran nümayəndə heyəti isə təqdim