Sufizm etikasi kk

         Da`slepki sufiylar zohidlik, yaki ta`rki du`n`yashiliq ideyasin qabil etip ja`miyetlik turmistan pu`tkilley 

shetlesken.  Olar  tek  g`ana  u`zliksiz  tu`rde  taot-ibadat  penen  shug`illang`an.  Keyingi  da`wirlerge  kelip  zohidlik 

qaralana baslag`an. Sebebi bir ta`repten islam dini ushin gu`res bayrag`i astinda bayliq, mal-mu`lik arttirip atirg`an 

hu`kimran klass ma`plerine qayshi kele basladi, ekinshi ta`repten miynetsiz basqalar esabinan ku`n keshiriw haram 

dep esaplana basladi. Sufiy ha`r ta`repleme pa`k bolg`an halda taot-ibadat qiliwi kerek, sebebi onin` maqseti ilahiy 

ruwx  penen  birlesiw  bolip  tabiladi.  Sufiyda  bul  du`n`yanin`  ha`zliginen  de,  aqiretten  de  ta`me  bolmawi  kerek. 

Jalg`iz niyet bul quday talanin` jamalina jetisiw boliwi kerek. 

          IX-a`sir  baslarina  kelip  sufizmnin`  teoriyaliq  negizleri  islep  shig`ildi,  sufiylardin`  a`meliy 

psixologiyaliq mashqlari, o`z-o`zin ta`rbiyalaw ha`m shiniqtiriw usillari qa`liplesti, tariqat, shariat, ma`rifat, haqiqat 

degen tu`sinikler payda bolip, sufizmnin`  usi to`rt bo`limge baylanisli  ko`z-qaraslar  sistemasi du`zildi-sufizm dara 

halindag`i ilim sipatinda qa`liplesti. Endi biz usi to`rt bo`limge qisqasha tu`sindirme berip o`teyik. 

         Shariat-bunda shariattin` barliq talaplarina boysiniw kerek. 

          Tariqat-bunda murid o`z pirlerine boysiniwi, o`zinin` ba`rshe qa`lewlerinen waz keshiwi kerek. 

         Ma`rifat-bunda  sufiy,  biz  biletug`in  bul  du`n`ya  Alla  taalanin`  sa`wlesi  ekenligin,  ha`mme  na`rsenin` 

quday  taaladan  basqishpa  basqish  kelip  shiqqanlig`in,  jaqsiliq  ha`m  jamanliqtin`  parqin  aqil  menen  emes  qa`lb 

penen an`lawlari kerek. 

             Haqiqat-bunda  sufiydin`  shaxs  sipatinda  jog`alip  qudayg`a  jetisiwi  og`an  sin`ip  ketiwi  ha`m 

na`tiyjede ma`n`gilikke erisiwi dep tu`siniledi.      

 

Bekkemleu  ushin soraular  

q. Ñóôèçì íåøèíøè 1ñèðäå ïàéäà áîëäû 

w. Ñóôèçì ò1ëèéìàòûíäà çîõèäëèê äåãåí íåíè áèëäèðåäè 

e. Ñóôèçì òàðèéõàòëàðû íåøèíøè 1ñèðäåí ïàéäà áîë2àí 

 

A`debiyatlar. 

I.A.Karimov. Ma`naviy yuksalish ywlida. T.Wzbekiston. 1998. 

Nazarov U. Qadriyatlar falsafasi. T.Ma`naviyat. 1998 

Maxmud Asad Jwshan. «`Tasvvuf va nafs tarbiyasi»`. T.1998  

Muxammedxojaev A. Gnoseologiya sufizma»` Dushanbe. 1997 

Stepanyants A.». «`Filosofskie aspekti sufizma»`. M. Nauka. 1998  

Sufizm v kontekste musulmanskoy kul`turi. M.Nauka. 1998  

Trimengem Dj. «`Sufiskie ordena v islame»` M.Nauka. 1999 

Yassaviy Axmad. Hikmatlar. Toshkent. 1990 

Islam (spravochnik) Toshkent. 1999 

 Iskandarov B. Tasavvuf falsafasi. T. 1995 

 Komilov N. Tasavvuf. Toshkent. 1994  

---

3. 12-13 a`sirlerdegi Sufizmnin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri 

Jobasi 

  1. X-XIII a`sirlerdegi sufizmnin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri. 

  2. Sufizm tariyxatlari negizinde sufizm filosofiyasinin` qa`liplesiwi. 

  3. Keyingi da`wirlerde payda bolg`an tariyxatlar. 

     

 

Sufizmnin`  rawajlaniw  protsessinde  X-a`sirde  Xorasanda  payda  bolg`an  «`Malomatiya»`  sufiylik  ag`imi 

o`zinin` a`jayip mazmuni menen basqa sufiyliq ta`liymatlardan ajiralip turg`an ha`m sufiyliqtin` basqa ag`imlarina 

da ma`lim da`rejede ta`sir etip turg`an. Bul ag`img`a IX-a`sirde jasag`an Xorasanliq ataqli sufiy Xamdun al-Qassor 

tiykar salg`an.  

  Bul  ag`imnin`  o`zine  ta`n  o`zgesheligi  sonnan  ibarat,  olar  sufiylarda  ushirasatug`in  sirtqi  ko`rinis 

o`zgesheligi,  zikir  qiliw,  u`rp  a`detler  arqali  haqqa  erisip  bolmaydi,  sebebi  bulardin`  barlig`i  ri§  alomat  (eki 

ju`zlemeshilik, menmenlik, ju`zekilik h.t.b) dep esapladi. 

  Riedan  qutiliw  ha`m  iqlasti  ku`sheytiriw  ushin  xaliqqa  ko`rsetip  islenetug`in  ha`reketlerden  saqlaniw, 

qayirli  islerdi  ilaji  bolg`aninsha  ja`riya  etpey  jasirin,  jalg`iz  Alla  jolinda  a`melge  asiriw,  qa`lbinde  alani  umitpaw, 

na`psini jerge urip, na`psi talaplarinan pu`tkilley waz keshiw kerek. 

  «`Malomat»`-arab  tilinde  qaralaw  degen  ma`nini  an`latadi.  Malomatiyanin`  da`slepki  ideyalar  keyin  ala 

a`ste-aqirin  o`z  ideyalarinan  uzaqlasip,  basqalardin`  ayaq  asti  etiliwine  sebep  bolatug`in  qopal  ha`reketler  islew, 

jaqsi  islerdi  jasirip,  tek  g`ana  jaman  islerdi  a`shkara  etetug`in  tu`sinikler,  tariyxattin`  tiykarg`i  ideyasina  aylanip 

qaldi.  Olardin`  ayirim  pikirleri,  is-ha`reketleri  sunizmge  tuwri  kelmegenligi  ushin  olar  ulamalar  ha`m  ma`mleket 

organlari ta`repinen qarsiliqqa ushiray basladi, ha`tteki ayirim malomiy shayxlar o`ltirilgen. Na`tiyjede olar a`shkara 

is alip bara almaytug`in da`rejege jetti. 

  Ataqli sufiy Mansur Xallaj o`z pikirlerin ashiq aytatug`in insan bolg`an. Sol sebepli onin`, barliq dinlerdin` 

tiykari  bir  olar  bir  tiykardan  aziqlanadi  degen  pikiri  ulamalar  ta`repeninen  keskin  hu`jimge  ushirap  g`ana  qalmay, 

ayirim  sufiystlik  ag`imlardin`  da  kritikasina  sebep  boldi.  Usi  ha`m  basqada  ha`diyselerdin`  sebebinen,  ko`pshilik 

o`zin sufizmnen alip qasha basladi, sufizmge Quran ha`m Sunneden uzaqlasqan dinsizlik sipatinda qaray basladi. 

  Pikirlerdin`  bir-birinen  pariq  qiliwi  sebepli  fakixler  (islam  qanunshinaslari)  ha`m  sufiylar  arasinda 

kelispewshilikler  ju`z  berip  ha`tteki  fakixlerdin`  sufiylarg`a  qarsi  ha`reketi  baslandi.  Ko`pshilik  sufiylar  islam 

qazilari ta`repinen soraw qiling`an ha`m dinsizlikte ayiplanip o`ltirip jiberilgen. 

  Sufizm  alimlari  bunday  tu`sinbewshiliklerdin`  aldin  aliw  maqsetinde  sufizmnin`  islamg`a  jat  emes 

ekenligin da`lillewge mu`mkinshilik beretug`in ilimiy miynetler, shig`armalar do`rete basladi.  

  XI-XII a`sirlerge kelip sufizm ha`reketi tez en jaya basladi. Bug`an sebep, sol waqitlari islam du`n`yasinda 

siyasiy kelispewshilikler ha`wijge shiqqan edi, onnan qala berse fakixler ha`m filosoflar arsindag`i kelispewshilikler 

de ko`pshilikte turaqli tu`rde o`z isenimlerine berik bolg`an sufiylarg`a isenimnin` a`dewir artiwina sebepshi boldi. 

  Usinday topalanlar da`wirinde fakixlar, filosoflar, alimlar o`z ideyalarinin` durislig`in da`lillew maqsetinde 

shig`armalar  do`rete  basladi.  Bunday  topalanlardan  biyzar  bolg`an  musilmanlar,  ha`r  qiyli  ha`reketlerge  qosilmay 

ha`m  aqiret  u`mitinde  jasawshi  sufiylarg`a  eriwdi  maqul  ko`rdi.  Sufiylar  bolsa,  a`ne  usinday  qolay  pursattan 

paydalanip,  o`z  pikirlerin,  ta`liymatlarin  ele  de  ken`irek  en  jaydira  basladi.  Ma`nsap  tartislarinan  o`zlerin  awlaq 

tutqan  sufiylar  ma`mleket  hu`rmetine  erise  basladi.  A`ne  usinday  imkaniyatlar  na`tiyjesinde  Xujviriy,  Kushayriy, 

Sullamiy, Jurjaniy siyaqli ko`plep sufizm alimlari jetisip shiqti. 

  Da`slepki  waqittan  baslap  usi  bu`gingi  ku`nge  shekem  sufizm  alimlariislamnin`  botiniy  (jasirin),  sirli 

ta`replerin aship berip, taza islam ideyalarin saqlap qalip, basqa jat illetlerdin` sunnag`a sheek keltiriwine tosqinliq 

jasap kelmekte. 

  Ataqli  zohidalardan  biri  bolg`an  Robiya  Adaviya,  Bsara  sufiyliq  meketebinin`  wa`kili  bola  tura  ha`m 

tikkeley Xasan Basiriydin` o`zinen sabaq aliwina qaramastan onin` pirleride o`zgeshelikler seziledi. Onin` pikirinshe 

insan dozaq qorqinishi ha`m beyish ha`wesliginde jasawi kerek emes al, tikkeley allag`a ashiq bolip onin` jamalina 

jetisiwdi  maqset  etip  jasawi  kerek  dep  juwmaq  shig`aradi.  Bunin`  menen  ol  sufizm  tariyxina  «`ilahiy  muhabbat»` 

tu`sinigin birinshi bolip alip kirgen sufiy bolip tariyxta qaldi. 

  Ol «`IlahimA` Sag`an dozag`in`nan qoriqqanim ushin ta`wbe qilip ibadat qilip atirg`an bolsam, meni dozaq 

otinda ku`ydirA` Eger ja`nnetin`nen u`mit etip ibadat qilip atirg`an bolsam mag`an ja`nnetin`di haram qilA` Eger tek 

seni jaqsi ko`rgenim ushin ibadat qilip atirg`an bolsam, meni jamalin`nan mahrum qilma, ParvardigarimA`  «`Allani 

su`ygen insan, su`yiklisine qosilmag`ansha onin` ko`z jasi, eziliwleri tawsilmaydi»`-degen pikirlerdi keltiredi. 

  Fikix  alimlarinan  biri  «ulam  il-Xalil  sufiylardi  dinsizlikte  ayiplap,  insan  menen  Alla-ta`la  ortasinda 

muhabbat  boliwi  mu`mkin  emes,  dep  musilmanlardi  olarg`a  qarsi  qoyg`an  ha`m  xaliyfag`a  sufiylardi  qaralap  arzi 

etedi.  Sonda  xaliyfa  jetpis  sufiydi  tuttirip  soraw  aliw  ushin  qazig`a  tapsiradi.  Tergewden  keyin  qazi  xalifag`a 

to`mendegishe juwap bergenU` «` Egerde bul adamlar muvahhid bolmasa, jer ju`zinde hesh-bir muvahhid joq»`-dep 

juwap  beredi.(muvahhid  allani  jalg`iz  dep  biliwshi).  Bul  juwaptan  keyin  sufiylar  da`rha`l  azat  etilgen.  Islam 

tariyxinda bul waqiya «`»ulam al-Xalil isi»` dep at qaldirg`an. 

  Sufizm ilimi qa`liplesip, o`siwi na`tiyjesinde sufizm filosofisi da du`n`yag`a keldi ha`m islam ideologiyasin 

mazmuni  jag`inan  a`dewir  bayitti,  islamnin`  qatan`  nizam-qag`iydalar  dini  bolip  qaliwinan  saqlap  qaldi  ha`m 

islamnan basqa isenimlerden u`stin boliwina ja`rdem etti. 

  Sufizm filosofiyasinin`  en` ulli wa`kili so`zsiz, Muxiyddin ibn al-Arabiy bolg`an. Onin` sufizm filosofiyasi 

---