derekten ajiralip shiqqan nur u`sh basqish-rux, jan, materialliqti jaratip, so`nip baradi.
Plotin o`z shig`armalarinda insannin` quday da`rejesine joqarilawin, yag`niy insanda o`z a`tirapindag`ilardi
umitip, aqilin jog`altip, ta`sirleniwge tu`siwin, ekstaz halatinda quday menen toliq birlesiwge umtiliwin ta`riypleydi.
Bunday «`muxaddes»` insan quday menen birlesedi. Neoplotonizmnin` son`g`i iri wa`killerinin` biri Prokl (n`a`0-
n`ho`) qudaydi birinshi sebep dep ta`n aladi ha`m a`lemnin` qudaydan rawajlaniwin uliwmaliqtan jekkelikke,
a`piwayidan quramaliqqa o`tiw formasinda ta`riypleydi.
V a`sirde neoplatonshi Pter Iver Proklinnin` «`»eologiya elementleri»` miynetin qisqartip qayta islep
«`Sebepler haqqinda kitap»`in jazadi. Bul kitapta quday menen a`lemnin` birligi haqqindag`i ta`liymat alg`a
su`riledi. Joqarida aytip o`tilgenindey bul shig`arma VIII-IX a`sirlerde arab tiline awdariladi. Na`tiyjede shig`is
oyshillari onin` menen tanisiw imkaniyatina iye boladi.
Meloddin` baslarinda payda bolg`an emanatsiya teoriyasi o`z evolyutsiyasi protsessinde oyaniw da`wirinde
ta`biyatti u`yreniwge bolg`an qizig`iwdin` ku`sheyiwi haqqinda ta`biyatshunasliqtin` azi kem rawajlaniwi
na`tiyjesinde basqasha ma`nige iye bola basladi. Emanatsiya arqali qudaydi ta`biyat penen birlestiriw ideyasi
jan`asha forma ala basladi. Bul bolsa du`n`yaliq ilimler, aldag`i filosofiyaliq pikirlerdin` rawajlaniwina imkan berdi.
Neoplatonizmnin` emanatsiya taliymatinan paydalaniw xristian, yaxudiy ha`m musulman dinlerinin`
tiykarg`i aqidasi-qudaydin` ta`biyattan absolyut uzaqlig`i ideyasinan azi kem sheginiwge alip keldi. Bul ideyag`a
ko`re, quday ta`biyattan absolyut u`stin turiwshi shaxs sipatinda analizlendi. Ta`bit o`zinshe hesh qanday
nizamliliqlarg`a iye emes, quday o`zi qanday qa`lese solay jasaydi. Ol neni qa`lese soni isleydiU` qa`lese jaratadi,
qa`lese joq etip jiberedi. A`lemde jalg`iz quday tala g`ana hu`kimranliq etedi.
Sufizm a`lemdi, barliq obektiv realliqti ekige bo`lediU`
Za`ru`riy vujud (vujudi vojib) ha`m imkaniy vujud (vujudi mumkin). Za`ru`riy vujud hesh na`rsege baylanisli
bolmag`an bir pu`tinlikti quraydi, ol en` bilgir, erki bekkem dana ta`n`ri tala. qalg`an ha`mme na`rselerimkaniy
ta`rizde bar bolip, onnan yaki, za`ru`riy vujud bolg`an ta`n`riden kelip shig`adi. Quday ha`mme na`rsenin`
sebepshisiU`
Butun dun`e uning sanatining natijasidir
U hamma narsalarning sabapshisi va swngi nuqtasidir.
Quday waqit ha`m ken`islikten tisqaridag`i sap absolyut bolmis. Ol ma`n`gi ha`m o`zgermes, qalg`an
na`rseler bolsa o`zgeriwshen` o`tkinshi. Sufizm qudaydi bir tsifrina uqsatadi. Sebebi ha`mme sanlardin` tiykarin bir
tsifri quraydi. Ha`mme sanlar birden kelip shig`adi, biraq birdin` o`zi hesh na`rseden kelip shiqpaydi. Ol tiykar
basqa sanlardin` sebepshisi. Quday da da`l usinday. Olb du`n`yadag`i ha`mme na`rselerdin` sebepshisi, absolyut
mohiyat.
Sufizm boyinsha ilahiy mohiyat uliwmaliq aqildi keltirip shig`aradi. Ol ilahiy mohiyatti sa`wlelendiriwshi
joqari baslama esaplanadi. Uliwmaliq aqil sap mohiyattan keyin quramaliliq da`rejesinde en` joqari orinda turadi.
Uliwmaliq aqil jalg`iz qudaydan nurlaniw arqali kelip shiqqaninday, onnan tap usi jol arqali uliwmaliq jol kelip
shig`adi. Emanatsiyadan keyingi basqishta «`sap materiya»` turadi. Ol ilahiy mohiyatti jerdegi ma`vjudatlar menen
baylanistiriwshi qural esaplanadi. Ol quday menen du`n`ya, jan menen dene arasindag`i qanday da bir zat. Saf
materiya ilahiy emanatsiyada aqirg`i yaki to`rtinshi basqish bolip, oni sezimler ja`rdeminde biliw mu`mkin emes.
Onin` sezimlik aniqlig`i formag`a baylanisli. Sof materiyanin` forma menen qosiliwi na`tiyjesinde «`ta`biy
materiya»`-ot, hawa, suw ha`m topiraq kelip shig`adi. Olardin` ha`r-qiyli o`z-ara qosiliwi na`tiyjesinde ta`biyattag`i
tu`r o`zgerisleri kelip shig`adi.Du`n`yaliq ta`rtip ha`m go`zzalliq materialliq bo`leklerdin` o`z-ara qosiliwina
baylanisli. Quday tek g`ana jaqsiliq, go`zzalliqti jaratadi, jamanliq bolsa to`rt materialliqtin` naduris o`z-ara
ta`sirinin` na`tiyjesinde payda boladi. Sof materiyadan emanatsiya arqali kelip shig`ip atirg`an materiyanin` ja`ne bir
formasi-bul juldizlar ha`m sog`an usag`an basqa aspan denelerin quraytug`in materiyalar. Aspan deneleri de forma
menen materiyanin` qosiliwi na`tiyjesinde payda boladi. En` joqari forma esaplanatug`in quday bul absolyut
mukammal dep esaplanadi. Absolyut mukammallik tek g`ana materiyag`a forma beriwshi baslang`ish bolip g`ana
qalmastan, ba`lki materialliq jaratilistin` son`g`i tochkasi bolip ta esaplanadi. Sebebi barliq materialliq protsesslerge
formani jetilistiriwge ha`reket etiw ta`biy qubilis bolip esaplanadi. Sonin` ushin materialliq protsesslerdegi teris
ha`reket, yag`niy anig`iraq aytqanda materiyadan formag`a qaray intiliw (emanatsiya) ju`z beredi. Bunnan
son`g`ilig`inda ha`mme na`rse qudayg`a qaytadi degen na`tiyje kelip shig`adi.
Sufizmde barliq aspan ha`m jer denelerin to`mendegishe bo`leklerge bo`ledi. Birinshisi «`sof shakl»` ha`m
«`sof materiyadan»` turiwshi aspan deneleri bolip, olarg`a o`zgeris ha`m jemirilip joq boliw jat halat bolip tabiladi.
Ekinshisi jerdegi bar mavjudodlar. U`shinshisi aspan ha`m jer mavjudotlari arasinda baylanistiriwshi qural
waziypasin atqariwshi insan bolip tabiladi. Insan «`so`ylewshi jan»` ha`m «`shirik dene»` den ibarat. Bul eki
kategoriyanin` birinshi ilahiy bolsap ekinshisi duneviy esaplanadi. Bul insannin` qarama-qarsi ta`replerden
quralg`aninan derek beredi.
Sufizm ta`liymatina go`re, ta`biy materiyadan quralg`an barliq zatlar u`sh na`rsege mu`ta`jU` bular ken`islik,
waqit ha`m ha`reket. Ta`biy materiya bul u`sh zatsiz jasay almaydi, yag`niy sufizm sof materiyadan kelip shiqqan
ta`biy materiyag`a ken`islik ha`m waqitta ha`reket ha`m o`zgeris ta`n ekenligin atap o`tedi. Uliwma alg`anda
sufizmnin` bolmis haqqindag`i ta`liymatlarinda biz dialektikanin` ko`p g`ana elementlerin ushiratiwimizg`a boladi.
Ma`selen sufiy Abulmajid Sanoi bilay deydiU`
Du`n`ya bir ag`ip turg`an da`r`yag`a megzes. Planetelar bolsa, onda ju`zip ju`rgen kemelerdi esletedi.
Sanoiydin` pikirinshe, du`n`ya barliq waqitta o`zgeris ha`m ha`rekette, ol turg`inliq ne ekenligin bilmeydi.
Sonin` ushin insan tiri eken turg`inliqtin` ne ekenligin bilmesligi kerek. Sanoiydin` bul joqarida keltirilgen pikirleri