Sufizm etikasi kk

a`yemgi grek filosofi «eraklittin` bolmis, onin` barqulla o`zgerip turatug`inlig` haqqindag`i pikirlerin esletedi.  

Sufizm  filosofiyasi  du`n`yadag`i  barliq  na`rseler  qarama-qarsiliqlardan  ibarat  ekenligin  le  aytip  o`tedi. 

Sufizm  boyinsha,  du`n`ya  materialliq  bolg`an  to`rt  elementten  quralg`an  eken,  bul  elementler  bir-birine  qarama-

qarsi bolg`anlig`ina qaramasian, o`z-ara tig`iz baylanista. Qarama-qarsiliqlar bolmag`anda edi, insanlar arasindag`i 

alaawizliq, o`lim de, uliwma o`mir de bolmas edi. Demek o`mir bir-birine qarama-qarsi to`rt elementtin` birliginen 

ibarat. Buni Jaloliddin Rumiy to`mendegishe bayan etediU` 

To`rt element to`rt qus siyaqli bir-biri menen tig`iz baylanisqan. Olardi bir-birinen kesellik yaki o`lim ajirata 

aliwi  mu`mkin.  Olardin`  bir-birinen  ajiraliwg`a  ha`reket  etiwi  kesellikke  alip  keledi.  Olardi  tek  g`ana  ilahiy  ku`sh 

g`ana birgelikte uslap turadi.  

A`lbette  Rumiydin`  pikirinde  qarama-qarsiliq  bar.  Ol  bir  ta`repinen  kesellik  ha`m  o`lim  materialliq 

bo`lekshelerdin`  idirap  ketiwine  alip  keledi  dese,  ekinshi  ta`repinen  kesellik  ha`m  o`lim  usi  bo`lekshelerdin`  idiap 

ketiwinin`  tiykarg`i  sebebi  etip  ko`rsetiledi.  Biz  ushin  Rumiy  ta`repinen  qarama-qarsiliqliqlardin`  birliginin`  so`z 

etiliwi bolip tabiladi. 

Qarama-qarsiliqlardin`  birliginen  kelip  shiqqan  halda  Rumiy  zarastrizmdegi  jaqsiliq  ha`m  jamanliq  qudayi 

haqqindag`i dualistlik ko`z-qarasti kritikalaydi. Onin` pikirinshe, jaqsiliq ha`m jamanliq bir-birinen ajiralg`an halda, 

dara  halinda  jasawi  mu`mkin  emes.  Olar  bir-birin  toliqtiradi,  belgileydi.  Sonin`  ushin  o  leki  quday  ta`repinen 

jaratilg`an boliwi mu`mkin emes. Bul haqqinda ol minaday dep jazadiU` 

Qa`ne  mag`an  hesh  qanday  jaqsi  ta`repi  bolmag`an  jaman  na`rseni,  sonday-aq,  hesh  waqitta  jaman  ta`repi 

bolmag`an jaqsi na`rseni ko`rsetip ber. Usig`an tiykarlanip biz jaqsiliq ha`m jamanliq qudaylari bar dep esaplawshi 

zardushiylik  ideyalarina  qosila  almaymiz.  Sen  da`slep  jaqsiliqtin`  jamanliqsiz,  ha`m  kerisinshe  jamanliqtin` 

jaqsiliqsiz boliwi mu`mkin ekenligin da`liylep ber, sonda biz eki qudaydin` bar ekenligine isenemiz. Bunday boliwi 

mu`mkin emes. 

Bunnan  quday  ta`biyatti  qarama-qarsiliqsiz  jaratpag`an  degen  pikir  kelip  shig`adi.  Materialliqti  qarama-

qarsiliqsiz ko`z aldimizg`a keltiriwimiz mu`mkin emes, sebebi hesh bir na`rseni qarama-qarsi ta`replerisiz an`latiw 

mu`mkin emes. 

Solay  etip,  sufizmnin`  bolmis  haqqindag`i  ta`liyamatlari  panteistlik  xarakterge  iye.  Panteizm  Shig`is  orta 

a`sir filosofiyaliq ta`liymatlarinda ken` en jayg`an. 

Panteizmnin` Orta a`sirde ken` tarqaliwinin` o`zine ta`n sebepleri bar.  

Ol  en`  da`slep  qudaydi  materialliq  du`n`yadan  ajiratip  aliwshi  ra`smiy  diniy  ideolgiyag`a  oppozitsiya 

sipatinda payda boldi.  

Ekinshiden,  panteizm  bolmisqa  bolg`an  idealistlik  ko`z-qaraslardi  materialistlik  ko`z-qaraslar  menen 

uliwmalastiriwg`a uriniw sipatinda payda boldi. 

U`shinshiden, panteizm qudaydi bolmisqa sin`dirip jiberiw arqali, oni g`a`rezsiz bolmis sipatinda bar boliw 

mu`mkinshiligin joqqa shig`ariwg`a shekem barip jetti. 

To`rtinshiden,  o`zindegi  materialistlik  ta`repleri  menen  panteizm  Kalamg`a,  ilahiyat  haqqindag`i  diniy-

idealistlik ta`liymatlarg`a qarsi turdi. 

Bunnan  tisqari,  Shig`is  panteiziminin`  en`  a`hmiyetli  ta`replerinin`  biri  du`n`yani  dialektikaliq  tu`siniw 

elementlerinin` bar boliwi bolip tabiladi. 

 

Bekkemleu ushin soraular 

q. Ñóôèçìäåãè äèàëåêòèêà ýëåìåíòëåðèíè4 óñûëëàðû 3àíäàé 

w. Ñóôèçì áîëìûñ 8à33ûíäà2û ò6ñèíèãè 3àíäàé

 

e. 

Ìàòåðèÿ õ1ì ôîðìà ò6ñèíèêëåðèíè4 ñóôèçìäå òàë3ûëàíû7 5çãåøåëèêëåðè 3àíäàé 

 

A`debiyatlar. 

I.A.Karimov. Ma`naviy yuksalish ywlida. T.Wzbekiston. 1998. 

Nazarov U. Qadriyatlar falsafasi. T.Ma`naviyat. 1998 

Maxmud Asad Jwshan. «`Tasvvuf va nafs tarbiyasi»`. T.1998  

Muxammedxojaev A. Gnoseologiya sufizma»` Dushanbe. 1997 

Stepanyants A.». «`Filosofskie aspekti sufizma»`. M. Nauka. 1998  

Sufizm v kontekste musulmanskoy kul`turi. M.Nauka. 1998  

Trimengem Dj. «`Sufiskie ordena v islame»` M.Nauka. 1999 

Yassaviy Axmad. Hikmatlar. Toshkent. 1990 

Islam (spravochnik) Toshkent. 1999 

 Iskandarov B. Tasavvuf falsafasi. T. 1995 

 Komilov N. Tasavvuf. Toshkent. 1994  

 

 

 

 

---

8. Sufizm ta`liymatinda biliw teoriyasi 

Jobasi 

1. Sufizmde materialliq ha`m ilahiy du`n`yani biliw mashqalalari. 

                       g`. Sufizmde materialliq du`n`yani sezimlik ha`m aqil  ja`rdeminde biliw. 

2. Sezimlik biliw ha`m aqil ja`rdeminde biliw arasindag`i baylanislar. 

                       n`. Sufizmde aqil ja`rdeminde biliwge diniy irratsional biliwdi qarsi qoyiw. 

 

Sufizm  du`n`yani  ekige  bo`letug`inin  biz  o`tken  temalardan  jaqsi  bilemizU`  olardin`  biri  bizdi  qorshap 

turg`an materialliq du`n`ya bolsa, ekinshisi ilahiy du`n`ya bolip tabiladi. 

Sufizm  ta`liymatlarinda  aytiliwinsha,  materialliq  du`n`yani  biliw  sezimlik  biliwlerden  baslanip  aqil 

ja`rdeminde  biliw  menen  juwmaqlanadi.  Sezimlik  biliwdin`  o`zin  sufizm  ishki  ha`m  sirtqi  dep  ekige  bo`ledi.  Bul 

haqqinda  sufiy  ag`artiwshilarinan  biri  Aziz  Nasafi  minaday  dep  jazadiU`  «`Bolmisti  (materialliq  du`n`yani) 

individual jan eki tu`rli qabil etedi-ishki ha`m sirtqi sezgileri menen. Sirtqi sezgilerge esitiw (sam`), ko`riw (basar), 

iyis  seziw  (shamm),  da`m  seziw  (zavq)  ha`m  seziw  (lams)  kiredi.  Ishki  sezgilerge  uliwmaliq  sezimler  (hissi 

mushtarak), ko`z aldina keltiriw (mutasavvira), instink (vahm) ha`m aqil kiredi»`. 

Uliwmaliq  sezimler  arqali  insan  tek  g`ana  gu`zetip  turg`an  predmetlerin  emes,  ba`lki  aldin  ko`rgen 

na`rselerin  de  bile  aladi.  Sirtqi  sezim  qabil  etken  na`rselerdi,  uliwmaliq  sezimler  de  qabil  ete  aladi.  Uliwmaliq 

sezimler  ko`riw  (mubosirot),  iyis  seziw(mashmuot),  da`m  seziw(muzaviqot),  dene  (mulammisot)  sezgileri  qabil 

etken  zatlarinin`  mohiyatiga  kirip  baradi.  Sezgi  ag`zalarindag`i  uliwmaliq  sezimler  bir  pu`tinliginshe  qabil  etiledi. 

Sezimlerimiz  tuwridan-tuwri  ta`sir  etip  turg`an  zatlar  (shohid)  haqqinda  mag`liwmat  beredi,  ko`z  aldina  keltiriw 

sezilmeytug`in  joq  zatlar  (g`ayip)  haqqinda  mag`liwmat  beredi.  Basqasha  qilip  aytqanda  suwdin`  ren`in  biz  ko`z 

benen, mazani da`m biliw arqali, iyisti murin arqali, suwiqti dene arqali, dawisti qulaq arqali qabil qilsaq, uliwmaliq 

sezimler  olardin`  ha`mmesin  birgelikte  qabil  etip  qiyalg`a  jetkizip  beredi.  Sonin`  ushin  uliwmaliq  sezimler  dara 

halindag`i  sezgi  ag`zalarinin`  mag`liwmatlarin  saqlaw  orni  esaplansa,  yad  onin`  mazmunin  saqlawshi  organ 

esaplanadi.  

Sufiylar  instinktti  ekige  bo`ledi.  Birinshisi  tiykarlawshi  ku`sh  (quvvai  boisa),  ekinshisi  ha`rekettegi  ku`sh 

(quvvai foila). Tiykarlawshi ku`sh seziw organlari qabil etip alg`an zat ha`m ha`diyselerdin` formalarin qayta islep 

qiyalg`a  jetkerip  beredi  ha`m  ha`rekettegi  ku`shtin`  akitvlesiwine  sebepshi  boladi.  Bunin`  aqibetinde 

ha`reketlendiriwshi  ku`sh  denenin`  ayirim  ag`zalarin,  yaki  deneni  tolig`i  menen  ha`reketke  keltiredi. 

Ha`reketlendiriwshi ku`sh tiykarlawshi ku`sh penen tig`iz baylanista ha`m og`an boysinadi.  

Solay etip, seziw ku`shleri bolg`an dene sezgisi, da`m sezgisi, esitiw sezgisi, ko`riw sezgisi sirtqi materialliq 

du`n`yanin`  insannin`  sezgi  ag`zalarina  tikkeley  ta`siri  na`tiyjesi  bolatug`in  bolsa,  ishki  ruwxiy  ku`shler  yag`niy 

uliwmaliq-ko`z  aldina  keltiriw,  eslew,  pikirlew  zat  ha`m  predmetler  tuwridan-tuwri  ta`sir  etpegen  payitta  olardin` 

obrazlarin qayta tikleydi. 

Sonni aytip o`tiw  kerek, sufiylardin` ishki ha`m sirtqi  ku`shler haqqindag`i pikirleri Shig`is oyaniw da`wiri 

oyshillarinin` pikirleri menen sa`ykes keledi. 

Ma`selen,  Ibn  Sino  ishki  ku`shlerdin`  tu`rlerin  analizler  eken,  olardi  insan  miyinde  jaylasqan  ornin  da 

ko`rsetip  beredi.  Ibn  Sinonin`  pikirinshe,  ishki  ku`shler  de  bes  sezgiden  turadi.  Bul  en`  da`slep  uliwmaliq  sezgi 

ku`shi  (idrok)  bolip  miydin`  aldin`g`i  qarinshasinda  jaylasadiN`  este  saqlaw  aldin`g`i  miy  qarinshasinin`  arqa 

tamaninda  jaylasqanN`  ko`z  aldina  keltiriw  ku`shi  aldin`g`i  miy  qarinshasindaN`  pikirlew  (fahmlash)  ku`shi  orta 

miy qarinshasinin` arqa ta`repindeN` yad ku`shi miydin` arqa qarinshasinda jaylasqan. 

Ataqli sufiylardan biri Aziz Nasafi ishki ha`m sirtqi ku`shlerdin` tu`rleri haqqinda aytar eken, bul barada Ibn 

Sinonin`  pikirlerine  toliq  qosilg`an  halda  sezimler  menen  aqil  ortasindag`i  ayirmashiliq  sonnan  ibarat,  sezimler 

jag`imli ha`m jag`imsiz na`rselerdi qabil etse, aqil jaqsiliq ha`m jamanliqti an`lay aladi dep jazadi.  

Ishki  ku`shler,  yag`niy  aqliy  biliwdin`  formalari  barliq  mag`liwmatlardi  materialliq  du`n`yadag`i  zat  ha`m 

ha`diyselerdin` tikkeley insannin` sezim ag`zalarina ta`siri na`tiyjesinde payda bolg`an sezimlik biliwdin` ha`r-qiyli 

formalarinan  aladi.  Bul  arqali  sufiylar  sezimlik  biliw  menen  aqliy  biliw  arasindag`i  baylanisti  ta`riyplemekshi 

boladi.  Ma`selen,  ishki  ha`m  sirtqi  ku`shler,  sezimlik  ha`m  aqil  ja`rdeminde  biliw  arasindag`i  o`z-ara  qatnas 

haqqinda Aziz Nasafi o`zinin` «`Maqsad-ul-akso»` miynetinde to`mendegilerdi jazip qaldirg`anU` «`Ku`ndelik aqil-

jer ha`kimidur. Du`n`yanin` kelejek rawajlaniwi ha`m qarap boliwi da sog`an baylanisli. Ishki ha`m sirtqi ku`shler 

onin` ja`rdemshileri»` 

Sufizmnin` basqa bir wa`kili Abuljamid Sanoi de sezimlik ha`m aqil ja`rdeminde biliwdin` o`z-ara baylanisin 

tap usi formada analizleydi. Ol bir ta`repten sezimlik biliwdin` a`hmiyetin kemsitse, ekinshi ta`repten aqliy biliwdin` 

a`hmiyetin ko`klerge ko`teredi. Onin` ushin aqil ku`sh, al sezimler bolsa kerisinshe passiv ku`sh. sonin` menen birge 

Sanoi  biliwdin`  bul  eki  formasi  arasindag`i  baylanisti  biykarlamaydi.  Ag`artiwshi  aqildi  biyik  jayg`a  uqsatsa, 

sezimlerdi  og`an  alip  shig`iwshi  za`n`gige  uqsatadi.  Demek  bunnan  sezimlersiz  aqliy  biliwdin`  boliwi  mu`mkin 

emesligi haqqinda juwmaq islewimizge boladi.  

Sufizmnin`  ja`ne  bir  wa`kili  Jaloliddin  Rumiy  de  sezimlik  ha`m  aqliy  biliw  haqqinda  bir  qansha  bahali 

pikirlerdi  bayan  etken.  Sezimlik  ha`m  aqliy  biliwdi  suwdin`  ko`bigi  menen  ag`isina  uqsatadi.  Onin`  pikirinshe, 

suwdin`  u`stindegi  ko`bikler  suwdin`  ha`reketinin`  na`tiyjesi.  Biz  ko`bikti  ko`remiz,  biraq  da`r`yanin`  teren`ligin 

esapqa almaymiz. Insan sirtqi ha`diyseler arqasindag`i na`rseni, yag`niy mohiyatni biliwi kerek degen pikirdi aytadi. 

Bul  jerde  ol  aqildin`  roli  ju`da`  ulli  pikir  toqtamina  keledi.  Rumiy  aqildin`  biliwdegi  rolin  sonshelli  ko`klerge 

ko`teredi, al sezimlerdin` rolin ju`da` pa`s da`rejede dep tu`sindiriwge ha`reket etedi. Ma`selen, 

---