Sükut zonası Şahin Böyükağa oğlu Əlibəyli Zone of silence
Yüklə 3,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
9
xarakterikdir. Belə ləngimə əyilmiş şüanın düz yolla müqayisədə səth boyunca daha uzun məsafə qət etməsinə və soyuq havada səsin sürətinin kiçik olmasına əsaslanır.
Şəkil 10. Səth dalğası və «sükut zonası»
10
Atmosferdə temperatur inversiyası qatının əmələ gəlməsi nəticəsində həddən ziyadə uzaq olan səs siqnallarının qəbulu mümkündür. Maraqlı cəhət uzaqdakı nöqtədə səsin qəbulunun keyfiyyətcə heç də pis olmaması, hətta yaxından gələn səslə müqayisədə onu üstələyə bilməsidir. Həddən ziyadə uzaq məsafədən səsin qəbuluna dair tarixin yaddaşında çoxlu sayda nümunə saxlanmışdır. Məsələn, Birinci dünya müharibəsi zamanı səsin refraksiyasına müvafiq atmosfer şəraiti olduğundan fransız cəbhəsindəki kanonada (top atəşinin açılması nəticəsində yaranan güclü gurultu) İngiltərədə çox yaxşı eşidilirdi.
Şəkil 11. «Sükut zonası»nın əmələ gəlməsinin sxematik təsviri Səs küləyə doğru yayıldıqda yuxarıya, külək istiqamətində yayıldıqda isə Yerə doğru əyilir və belə bir hal onun eşidilməsini yaxşılaşdırır. Külək səs şüalarının və bununla əlaqədar «sükut zonası»nın formasını təhrif edir. Belə ki, külək səsin yayıldığı şəraitdə simmetriyanı məhv edərək, onu büsbütün aradan qaldıraraq şüaların formasını dəyişdirir və «sükut zonası»nın halqavarı formasının əhəmiyyətli dərəcədə təhrif olunmasına gətirib çıxara, hətta bəzi sektorları hesabına anomal eşidilmə zonasını məhdudlaşdırmaqla halqanın qapanmasına (qapalı olmasına) səbəb ola bilir. Səsin anomal yayılmasından istifadə edərək atmosferin orta qatlarının temperaturu təyin edilir. Həqiqətən səsin anomal yayılmasının tədqiq edilməsi orta atmosferdə temperaturun müəyyənləşdirilməsi metodlarından biridir [2]. «Sükut zonası»nın öyrənilməsi 39–40 kilometr civarında olan bir hündürlükdə havanın temperaturunun yüksəldiyi təbəqənin olması haqqında fikirlərin irəli sürülməsinə gətirib çıxarmışdır. Akustikada «sükut zonası» uzaqdakı güclü mənbədən gələn səsin eşidilmədiyi bir sahədir, halbuki həmin səs daha uzaq məsafədə yenidən meydana çıxır və aydın eşidilir. Sonuncu zona anomal eşidilmə zonasıdır. Beləliklə, «sükut zonası» Yer səthinin yaxınlığında olan elə bir sahədir ki, uzaqdakı güclü mənbədən çıxan səs burada eşidilmir, halbuki belə mənbələrdən yayılan səsin çox böyük məsafədən eşidilməsi mümkündür. «Sükut zonası»na analoji olan hadisə həmçinin dəniz və okeanda səsin (ultrasəsin) yayılması zamanı da müşahidə edilir. Həqiqətən səs (ultrasəs) dəniz və okeanda yayılarkən çox vaxt analoji mənzərə yaranır. Belə hallarda «sükut zonası» adətən «kölgə zonası» adlandırılır [17]. Dəryalarda səsin refraksiyası suyun temperaturu, duzluluğu və hidrostatik təzyiqlə əlaqədardır (şəkil 12). 11
Şəkil 12. Okeanda səs dalğalarının yayılması sxemi
Hadisənin mahiyyətini düzgün anlamaq üçün atmosferin strukturu haqqında biliklərə malik olmaq lazımdır. Bildiyimiz kimi, strukturuna görə atmosfer müxtəlif təbəqələrə bölünür (şəkil 13).
Atmosferin alt təbəqəsi troposfer adlanır. Ona başqa sözlə dönüş təbəqəsi də deyilir. Yunanca tropos – dəyişilmə, dönmə deməkdir. Troposfer atmosferin Yer səthinin təsirinə daha çox məruz qalan təbəqəsidir. Troposferin yuxarı sərhədi ekvator üzərində 16– 18 kilometr, Azərbaycan Respublikasının ərazisi üzərində 12–14 kilometr, mülayim en dairələrində (enliklərdə) 10–12 kilometr, qütblər üzərində 8–10 kilometr hündürlükdən keçir. Troposferin qalınlığının az olmasına baxmayaraq atmosfer kütləsinin xeyli hissəsi, təxminən dörddə üçündən çoxu (80 %-i) məhz buradadır. Atmosferdəki su buxarının demək olar ki, hamısı (99 %-dən çoxu) troposferdədir. Bütün meteoroloji proses və hadisələr (su buxarının kondensasiyası, buludların əmələ gəlməsi, yağıntıların olması) əsasən troposferdə baş verir. Troposferin 30–50 metr hündürlükdəki təbəqəsi Yerlə daha çox təmasda olur. Həmin təbəqədə mikroiqlim və yerli iqlim xüsusiyyətləri aydın nəzərə 12
çarpır. Troposferdə hava kütlələrinin müxtəlif coğrafi tipləri formalaşır, atmosfer cəbhələri yaranır, siklon, antisiklon və digər proseslər inkişaf edir. Troposfer hündürlükdən asılı olaraq temperaturun orta hesabla hər 100 metrdə 0,65 °C düşməsi, buludlarla əlaqədar güclü turbulent axınlarının baş verməsi və konveksiyanın inkişaf etməsilə səciyyələnir. Troposferdə havanın temperaturu yüksəklikdən asılı olaraq hər bir kilometrdə orta hesabla 6,5 °C düşür. Troposferin yuxarı sərhədində havanın temperaturu ekvator üzərində –70–80 °C, mülayim qurşaqda (en dairələrində) –55–60 °C, Azərbaycan Respublikasının ərazisi üzərində –55–56 °C olur. Hündürlük artdıqca troposferin hər kilometrində küləyin sürəti saniyədə iki metr güclənir. Troposferin yuxarı sərhədində küləyin sürəti orta hesabla 15–20 metr/saniyə olur. Bəzən burada sürəti 500–600 kilometr/saata çatan hava axınları müşahidə edilir. Troposferin yuxarı sərhədini stratosferdən ayıran keçid təbəqəsi tropopauza adlanır. Tropopauzanın qalınlığı 1–2 kilometr olur [1].
Şəkil 14. Atmosferdə səsin yayılması zamanı «sükut zonası»nın yaranması sxemi. Hündürlük artdıqca atmosfer havasının temperaturu düşərkən səs şüalarının gedişinin dəyişməsi oxlarla göstərilmişdir.
Elektrik cəhətdən bircinsli olmayan troposferdə dalğalar yayılarkən elektromaqnit enerjisinin yenidən şüalanması hadisəsindən istifadə edilən uzaq radio rabitəsinə troposfer radio rabitəsi deyilir. Troposfer radio rabitəsi desimetrlik və santimetrlik dalğalar diapazonunda həyata keçirilir. Enerjinin yenidən şüalanması hadisəsi verici və qəbuledici antennaların istiqamətlənmə diaqramlarının kəsişmə sahəsində baş verir. Troposfer radio rabitəsində verici və qəbuledici məntəqələr arasındakı məsafə min kilometrə çata bilər. Növbəti təbəqəyə stratosfer, yaxud döşəmə təbəqəsi deyilir. Yunanca stratum – qat, lay, təbəqə və sphaira – kürə deməkdir. Stratosfer 8–16 kilometrdən 45–55 kilometrədək yüksəklikdə yerləşir. Stratosferin hündürlüyü orta hesabla təxminən 39–40 kilometr götürülür. Stratosferdə havanın seyrək, su buxarının xeyli az olması burada istilik mübadiləsinin əsasən şüa-istilik mübadiləsi şəklində getməsinə imkan yaradır. Stratosfer üçün buludların olmaması, böyük sürətə malik (saniyədə 60–100 metr sürətilə) küləklərin əsməsi və şırnaqlı axınların qeydə alınması (havanın troposfer və stratosferdə uzunluğu min kilometrə çatan ensiz axın şəklində bir yerdən başqa yerə köçürülməsi) xarakterikdir. Stratosfer havanın temperaturunun hündürlükdən asılı olaraq aşağı təbəqədə az dəyişməsi (–40 °C-dən –80 °C-dək), yuxarı təbəqədə artması (0 °C-dək) ilə səciyyələnir. Onun yuxarı hissəsində çox böyük miqdarda ozon olur. Odur ki, həmin qata ozon qatı deyilir. Yunanca
Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|