Sükut zonası Şahin Böyükağa oğlu Əlibəyli Zone of silence
Yüklə 3,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
16
bir «təlatüm» müşahidə olunur. Maqnit qasırğaları ilə əlaqədar olan həmin hadisə ionosferin həyəcanlanması adlanır. İonlaşmış kütlələrin hərəkəti və turbulentliyi radio dalğalarının yayılmasına təsir göstərir, bəzən onların əks olunmasına maneçilik törədir, radio rabitəsinin tamamilə kəsilməsinə səbəb olur. Günəşin buraxdığı korpuskulyar, ultrabənövşəyi və kosmik şüalar burada molekulların ionlaşmasına səbəb olur. Müəyyən edilmişdir ki, ionlaşma prosesi havasının sıxlığı nisbətən çox və enerjisi kifayət qədər yüksək olan 80–120 və 200–240 kilometr hündürlükdəki qatlarda daha intensiv gedir. Yüksək dərəcədə ionlaşmış qatlar güclü elektrikkeçirmə xassəsinə malikdir. Bu qatlarda radio dalğalarının yayılma, udulma, sınma, qayıtma və polyarlaşması kimi hadisələr baş verir. Qütb parıltıları və maqnit fırtınaları termosfer üçün xarakterikdir. Termosferdə havanın temperaturu hündürlükdən asılı olaraq artır, yüzlərlə, hətta minlərlə dərəcəyə çatır. Təbəqənin «termosfer» adlandırılmasının səbəbi məhz bundadır. Termosferdə temperaturun artması Günəşdən gələn ultrabənövşəyi şüaların udulması ilə əlaqədardır. Təqribən 200–210 kilometr hündürlükdə temperatur 525–725 °C olur. Termosferin yuxarı hüdudunu təşkil edən keçid təbəqəsi termopauza adlanır. Termopauzada havanın temperaturu 1725–2725 °C-yə çatır.
Şəkil 17. Əksetdirici ionlaşmış qat Yerdən çox yüksəkdə ionlaşmış atmosfer qatının olması haqqında ilk fərziyyələr planetimizin maqnit sahəsinin və onu əhatə edən atmosferdə elektrik hadisələrinin tədqiq edilməsilə əlaqədar olaraq söylənilmişdir. 1839-cu ildə alman riyaziyyatçısı, fizik, astronom və geodezist İohann Karl Fridrix Qauss (Johann Carl Friedrich Gauβ; 1777– 1855), 1860-cı ildə britaniyalı fizik Uilyam Tomson (William Thomson; 1824–1907), 1878-ci ildə şotland fiziki Balfur Stüart (Balfour Stewart; 1828–1887) ilk dəfə mülahizələrini irəli sürmüşlər. XX əsrin 20-ci illərindən etibarən ionosferin elmi tədqiqinə başlanılmışdır.
17
Şəkil 18. Qulyelmo Markoni (Guglielmo Marchese Marconi; 1874–1937)
Raket və peyk texnikasının inkişafı ionosferin tədqiqinə böyük kömək göstərmişdir. İonosferin hərtərəfli öyrənilməsində sovet alimləri fizik Dmitri Apollinariyeviç Rojanski (1882–1936), Rusiyada radiolampa sənayesinin əsasını qoymuş radiotexnik Mixail Aleksandroviç Bonç-Bruyeviç (1888–1940), radiotexnika və radiofizika sahəsində mütəxəssis, qısadalğalı uzaq rabitənin hesablanma metodları və nəzəriyyəsi üzrə əsərlərin müəllifi, radiosiqnalların sualtı qəbulu nəzəriyyəsinin banisi Aleksandr Nikolayeviç Şukin (1900–1990), ingilis fiziki Eduard Viktor Eplton (Sir Edward Victor Appleton; 1892–1965) və başqalarının mühüm xidmətləri olmuşdur.
Şəkil 19. Oliver Hevisayd (Oliver Heaviside; 1850–1925)
İtalyan radiotexniki və sahibkarı, markiz Qulyelmo Markoni (Guglielmo Marchese Marconi; 1874–1937) bir sıra ölkələrdə dünyada radionun köməyilə informasiyaların müvəffəqiyyətlə ötürülməsinə imkan verən mükəmməl sistemin ilk yaradıcısı kimi hörmət qazanmış və məşhurlaşmışdır. Qulyelmo Markoni 1901-ci ildə
18
hazırda Kanada ərazisi olan Nyufaundlend adasında Sent-Cons şəhərində 152 metrlik antennanın köməyilə transatlantik radiosiqnal qəbul etmişdir. Qulyelmo Markoni 1909-cu ildə fizika üzrə Nobel mükafatı laureatı olmuşdur.
Şəkil 20. Artur Edvin Kennelli (Arthur Edwin Kennelly; 1861–1939)
Şəkil 21. Ser Robert Aleksandr Uotson-Uott (Sir Robert Alexander Watson- Watt; 1892–1973)
Heç bir yerdə təhsil almamış, lakin özü öyrənə-öyrənə mühəndis, riyaziyyatçı və fizik kimi məşhurlaşan ingilis alimi Oliver Hevisayd (Oliver Heaviside; 1850–1925) ionosferin öyrənilməsi sahəsində müstəsna xidmətlər göstərmişdir. Uşaqlıqda keçirdiyi skarlatina xəstəliyi nəticəsində eşitmə qabiliyyəti ciddi şəkildə pozulmuş və bütün ömrü boyu zəif eşitmişdir. Hevisaydın yaxşı eşitməməsi həmyaşıdları ilə normal ünsiyyət qurmağı bacarmaması səbəbindən onun uşaqlıq illərinin gərgin keçməsinə səbəb
19
olmuşdur. Dərsləri mənimsəmə qabiliyyəti yüksək olmuş, 500 şagird arasında beşinci yeri tutmuşdur. Buna baxmayaraq 16 yaşında ikən Oliver məktəbi atmış, Morze əlifbasını, elektriklənmə və elektrotexnika nəzəriyyəsini müstəqil şəkildə öyrənmiş, alman və Danimarka dillərini öyrənməklə məşğul olmuşdur. 1902-ci ildə Oliver Hevisayd atmosferdə ionlaşmış qatın olmasını güman etmişdir. Onun irəli sürdüyü nəzəriyyə Yer kürəsinin kürə şəklində olmasına baxmayaraq onun ətrafında radiosiqnalın yayılmasının mümkünlüyü kimi mühüm bir müddəanı özündə birləşdirmişdir.
Hevisayddan asılı olmadan, ondan xəbərsiz amerikan elektrotexniki və mühəndisi Artur Edvin Kennelli (Arthur Edwin Kennelly; 1861–1939) Atlantikadan keçməklə Avropa və Amerika arasında qısa dalğaların uzaq məsafədən qəbulu üzrə eksperimentlər aparmışdır. Hevisayd və Kennelli güman etmişlər ki, Yer kürəsinin ətrafında haradasa radio dalğalarını əks etdirməyə qabil olan ionlaşmış təbəqə mövcuddur. Həmin təbəqə ilk vaxtlar «Hevisayd – Kennelli təbəqəsi», sonralar isə «ionosfer» adlandırılmışdır. 1926-cı ildə radarı ixtira etməsinə görə məşhurluq qazanmış şotland fiziki ser Robert Aleksandr Uotson-Uott (Sir Robert Alexander Watson-Watt; 1892–1973) bir məktubda «ionosfer» terminini işlətməklə onu elmi dövriyyəyə daxil etmişdir. Mənbələrin bir çoxunda Uotson-Vatt kimi tanınan həmin fizikin məktubu yalnız 1969-cu ildə «Nature» jurnalında dərc olunmuşdur. Gəlin, məktubdan bir fraqmentə nəzər yetirək: Son zamanlar «stratosfer» və «troposfer» kimi terminlər atmosferin ayrı-ayrı təbəqələrini təsvir etmək üçün elmi cəmiyyətlərin leksikonuna daha möhkəm şəkildə daxil olmuşdur. Atmosferin yüksək ionizasiya və yüklü hissəciklərin böyük uzunluqda sərbəst hərəkəti müşahidə olunan sahəsinə münasibətdə «ionosfer» terminin çox uyğun gəldiyi, bu sırada yer tutmaq üçün yaxşı yaradığı aydın görünür». İngilis fiziki Eduard Viktor Eplton (Sir Edward Victor Appleton) 1927-ci ildə ionosferin mövcudluğunu təsdiqləmişdir. E. V. Eplton 1947-ci ildə «atmosferin yuxarı qatlarının fizikasını öyrənməsinə, xüsusən Eplton qatlarını kəşf etməsinə görə» fizika üzrə Nobel mükafatı laureatı olmuşdur.
Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|