Sükut zonası Şahin Böyükağa oğlu Əlibəyli Zone of silence
Yüklə 3,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
20
Amerikan fiziki və mühəndisi Lloyd Viel Berkner (Lloyd Viel Berkner) ilk dəfə ionosferin hündürlük və sıxlığını ölçmüşdür. Şübhəsiz ki, onun bu nailiyyəti qısa radio dalğalarının yayılması nəzəriyyəsinin irəli sürülməsinə səbəb olmuşdur.
İngilis alimləri Moris Vinsent Uilks (Maurice Vincent Wilkes) və Con Retkliff (John Ratcliffe) çox uzun radio dalğalarının ionosferdə yayılmasını tədqiq etmişlər.
Şəkil 24. Vitali Lazareviç Ginzburq (1916–2009)
21
Rus alimi, nəzəriyyəçi fizik, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor Vitali Lazareviç Ginzburq elektromaqnit dalğalarının plazmada, xüsusən ionosferdə yayılması nəzəriyyəsini işləyib hazırlamışdır. 1962-ci ildə ionosferi tədqiq etmək üçün Kanada tərəfindən «Alouette-1» peyki buraxılmışdır. Onun müvəffəqiyyət qazanmasının ardınca ionosferdə tədqiqat işlərini davam etdirmək və orada ölçmə aparmaq üçün 1965-ci ildə «Alouette-2», həmçinin 1969- cu və 1971-ci illərdə iki ISIS peyki göndərilmişdir. Radio dalğalarının maraqlı xüsusiyyəti vardır. Onlar yekcins olmayan mühitdə düz xətt üzrə yayılmır, bir qədər əyilirlər. Mühitin müxtəliftərkibliliyi nə qədər böyük olarsa, radio dalğalarının əyilməsi daha artıq dərəcədə müşahidə edilir. Daim ionosferdə sınan elektromaqnit dalğası Yer səthinə paralel olan bir mövqe tuta, hətta planetə qayıda bilər. Əgər ionosferin əksetdirmə qabiliyyəti kifayət qədər olmazsa, onda dalğa kosmik boşluğa gedir. Radio dalğasının uzunluğu nə qədər böyük olarsa, onun normal əks olunmasını təmin etmək üçün daha aşağı dərəcədə ionlaşma tələb edilir. Həmçinin əksinə, dalğanın tezliyi yüksək olduğu təqdirdə onun ionosferdə sınması daha çətin başa gəlir.
Elektromaqnit dalğasının maneə yanından keçib getmə qabiliyyəinə difraksiya deyilir. Difraksiya dalğa yayıldıqda onun həndəsi optika qanunlarından kənara çıxmasıdır. Latınca diffractus – sındırılmış deməkdir. Dalğanın difraksiyasını ilk dəfə 1800-cü ildə ingilis fiziki, astronom, həkim və şərqşünası, işığın dalğa nəzəriyyəsinin yaradıcılarından biri Tomas Yunq (Thomas Young) izah etmişdir. Bundan düz 15 il sonra 1815-ci ildə işığın dalğa nəzəriyyəsinin yaradıcılarından daha biri, fransız fiziki Ogüsten-Jan Frenel (Augustin-Jean Fresnel) yenidən dalğanın difraksiyası məsələsinə qayıtmış və onun mükəmməl izahını vermişdir.
22
Şəkil 26. Ogüsten-Jan Frenel (Augustin-Jean Fresnel; 1788–1827)
Tədqiqatlar göstərmişdir ki, difraksiya xassəsi istənilən uzunluqda radio dalğalarına xasdır. Hərçənd dalğanın uzunluğu qısaldıqca onun difraksiya qabiliyyəti kəskin surətdə zəifləyir.
Şəkil 27. Radio dalğasının difraksiyasının sxemi Beləliklə, real şəraitdə istənilən elektromaqnit dalğası şüalanma nöqtəsindən qəbul nöqtəsinə iki yolla düşə bilər: 1) atmosferin müxtəliftərkibliliyi nəticəsində Yer kürəsi səthinin yanından keçməklə, onun ətrafına dolanmaqla; 2) ionosferdən əks olunmaqla. Atmosferin müxtəliftərkibliliyi nəticəsində Yer kürəsi səthinin yanından keçən dalğaya səth dalğası, ionosferdən əks olunan dalğaya isə həcm dalğası deyilir. Doğrusu, Yer səthi elektrik cərəyanını kifayət qədər yaxşı keçirmir. Bu zaman dalğa enerjisinin yalnız bir hissəsi udulur. Dalğanın tezliyi artdıqca enerjinin udulması kəskin surətdə çoxalır. Buna görə daha yüksək tezlikdə olan dalğalara nisbətən uzun və orta dalğalar səthi yolla xeyli artıq məsafəyə yayılırlar. Dalğa nə qədər qısa olarsa, fəza şüası bir o qədər çox, həcm şüası isə əksinə az sönür. Uzun diapazona malik elektromaqnit dalğaları 3000 kilometrdən artıq olmayan məsafədə yayıldığı təqdirdə Yer səthinin yanından keçib gedə bilər. Uzun dalğaların ionosferdən əks edilməsi başlıca olaraq gecə saatlarında müşahidə edilir. Çünki həmin vaxt
23
ion konsentrasiyası zəif olur və elə böyük olmayan udulma nəzərə çarpır. Buna görə uzun dalğaların yayıldığı məsafə gecəyə nisbətən gündüz daha kiçik olur.
Şəkil 28. Səth və həcm dalğalarının yayılması sxemi
Orta diapazona malik elektromaqnit dalğaları ionosferin daha yüksək qatlarından (E qatının yuxarı sahəsindən və F 1 qatından) əks olunur. Gündüz ion konsentrasiyası yüksək olduğundan həcm şüası ionosfer tərəfindən çox güclü udulur və Yer səthinə elə zəif qayıdır ki, onun iştirakı praktik olaraq qəbulun uzaqlığında əksini tapmır. Həmçinin Yerdəki itkiləri ucbatından səth dalğası da qüvvətli dərəcədə sönür. Buna görə orta dalğalar diapazonu gündüz stansiyalarla az doyur. Gecə E qatının konsentrasiyası birdən-birə azaldığından orta dalğaların yayılma uzaqlığı əhəmiyyətli dərəcədə artır. Belə bir asılılıq praktik olaraq onu bildirir ki, orta dalğalı qəbuledici gündüz yalnız yerli stansiyaların siqnallarını «tuta bildiyi» halda, axşam və gecə belə qəbuledici vasitəsilə həmçinin Avropa «səslərini» eşitmək olar.
reaksiya vermələrinin sxemi
Qısa diapazona malik elektromaqnit dalğaları daha maraqlı hesab edilir. Çünki onların yayılması qanunauyğunluğu tamamilə fərqlidir. Qısa diapazonlu səth dalğası çox tez sönür, ancaq bunun əvəzində həcm dalğasının olduqca yavaş sönməsi müşahidə edilir. Buna görə gah Yer səthindən, gah da ionosferin F qatından dəfələrlə əks olunan dalğa ümumiyyətlə, dünyanın ətrafında «qaçaraq» şüalanma nöqtəsinə qayıda bilər. Məhz bununla əlaqədar olaraq məşhur sovet qütbçüsü və peşəkar radisti Ernst Teodoroviç Krenkel Şimal qütbündə olduğu vaxt Cənub qütbü ilə qısadalğalı rabitə yarada bilirdi. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|