24
Şəkil 30. Ernst Teodoroviç Krenkel (1903–1971)
Şəkil 31. Qısa diapazona malik elektromaqnit dalğalarının dəfələrlə əks
olunmasının sxemi
Qısa dalğalar tezliyi 3 meqaherslə (dalğa uzunluğu 100 metr) 30 meqaherslə
(dalğa uzunluğu 10 metr) arasında olan diapazona malik radio dalğalarıdır. Onlara başqa
sözlə dekametr dalğaları da deyilir. Qısa dalğalar ionosferdən kiçik, cüzi itkilərlə əks
olunur. Buna görə ionosferdən və Yer səthindən dəfələrlə əks olunma yolu üzrə onlar
böyük məsafəyə yayıla bilər.
25
Şəkil 32. Radio qəbulunun «ölü zonası». Dekametr diapazonlu fəza dalğalarının
əks etdirilməsinin sxemi
Qısa dalğalar radioveriliş, həmçinin həvəskar və peşəkar radio rabitəsi üçün
istifadə edilir. Bu zaman qəbulun keyfiyyəti Günəş aktivliyinin səviyyəsi, ilin fəsli və
sutkanın çağı ilə əlaqədar ionosferdəki müxtəlif proseslərdən asılıdır. Aşağı uzunluqlu
dalğalar gündüz gecəyə nisbətən daha yaxşı yayılır. Uzunluğu çox olan dalğaların əksinə,
gecə gündüzə nisbətən daha yaxşı yayılması müşahidə edilir.
Lakin qısa dalğalar özlərində bir sıra «sualtı daşlar» gizlədirlər, yəni onların
yaratdığı əngəl, çətinlik və narahatlıqlar vardır. Birincisi, Yer atmosferi tərəfindən diktə,
tələb edilən yayılma şəraitinin dəyişkənliyi qısa dalğaların əlverişli olmadığını göstərir.
İkincisi, «sükut zonası» mövcud ola bilir.
Şəkil 33. Qısa diapazona malik elektromaqnit dalğalarının şüalanması zamanı
«kölgə zonası»nın yaranması sxemi
26
Yerdəki stansiyalar və kosmik aparatlar arasında rabitə yaradılması üçün qısa
dalğalar yararlı deyil, çünki onlar ionosferin içindən keçmirlər. Qısa dalğalarda donma
(«susma») müşahidə olunur.
«Sükut zonası» onunla səciyyələnir ki, səth dalğası artıq yoxdur, həcm dalğası
isə bu yeri «hoppanmaqla», «tullanmaqla» keçir (şəkil 33).
«Sükut zonası» səs dalğaları qeydiyyatının mümkün olmadığı fəza sahəsidir.
Dalğa nə qədər qısa olarsa, «sükut zonası» bir o qədər geniş olur. Çünki həcm şüası zəif
dərəcədə sınır və ötürücüdən xeyli aralıda Yer səthinə qayıdır.
Termopauzadan yuxarıdakı təbəqə ekzosfer, yaxud kənar təbəqə adlanır.
Yunanca exo – xaricdən, kənardan, qıraqdan deməkdir. Ekzosferdə qazlar çox seyrək
olduğundan şaquli istiqamətdə hərəkət edən zərrəciklərin toqquşma ehtimalı olduqca azdır.
Buna görə də ekzosferə bəzən səpələnmə təbəqəsi də deyilir. Ümumiyyətlə, ekzosfer üçün
yüngül qaz molekulları və atomlarının Yerin cazibə təsirindən çıxıb planetlərarası fəzaya
keçməsi xarakterikdir.
§ 1.2. Radiofizikada «sükut zonası»
Fizikanın radio rabitəsindən bəhs edən bölməsində (radiofizikada) «sükut
zonası» elə bir məkan sahəsidir ki, onun hüdudları daxilində qısa dalğa ötürücülərinin
göndərdiyi siqnalların qəbulu mümkün olmur, yaxud həmin sahədən yaxında, eləcə də
uzaqda qəbul edilən siqnallarla müqayisədə bunların əhəmiyyətli dərəcədə zəifləməsi
nəzərə çarpır. Elmi ədəbiyyatların bir çoxunda radiofizika nöqteyi-nəzərindən təhlil edilən
«sükut zonası»nı fərqləndirmək üçün «radiosükut zonası» termini işlənir [19].
Şəkil 34. «Sükut zonası»nın eşidilmə zonaları arasında olan bir sahə kimi təsviri
Radiofizikada «sükut zonası» dedikdə elə bir fəza oblastı başa düşülür ki, həmin
oblastda radioaparatın verdiyi siqnallar qəbulediciyə çatmır, yaxud oraya yaxın və uzaq
olan siqnallardan xeyli zəif olur. «Sükut zonası» radio qəbulunun mümkün olmadığı fəza
27
sahəsidir. Başqa sözlə desək, «sükut zonası» Yer səthində radio dalğalarının qəbul
edilmədiyi bir ərazidir.
Şəkil 35. Radio dalğalarının yolu və «radiosükut zonası»
«Sükut zonası» eşidilmə zonaları arasında olan bir sahədir (şəkil 1). Onun
hüdudları daxilində radiostansiyadan ötürülən hər hansı qısa dalğanın qəbulunun tam
olmaması müşahidə edilir. «Sükut zonası»nın meydana gəlməsi qısa dalğaların yayılması
xüsusiyyətlərilə izah olunur.
Həqiqətən dekametrli dalğalar göndərən radiostansiyaların işi zamanı bu
tezlikdə səthi və məkani dalğaların sahələrinin müxtəlif yayılma xassələri səbəbindən
«sükut zonası» müşahidə edilir. Adətən «sükut zonası»nın olması atmosferdə radio
dalğalarının yayılması xarakteri ilə əlaqədardır. İnamlı qəbulun iki zonası mövcuddur ki,
bunlardan birincisi birbaşa görünmə hüdudunda olur, ikincisi isə Yerin ionosferindən əks
olunan dalğalar üçün səciyyəvidir. Onların arasındakı zaman fasiləsində radio dalğaları
mənbədən qəbul edilmir. «Sükut zonası» dedikdə məhz bunu nəzərdə tuturlar.
28
Şəkil 36. İonlaşmış qat, «sükut zonası» və böhran bucağı
Həqiqətən Yerin yaxınlığında yayılan səth dalğası planetimizin səthi tərəfindən
qüvvətli şəkildə udulur və ötürücüdən nisbətən böyük olmayan məsafədə (təxminən bir
neçə on kilometr aralıda) praktik olaraq tamamilə sönür. Yer kürəsinin üzərini örtən, onu
altına alan səthdəki itkilərin artması sahə enerjisinin tez tükənməsinə və sönməsinə səbəb
olur. Buna görə də radiostansiyanın fəaliyyət göstərə bildiyi məsafənin uzaqlığı səthi
dalğalar hesabına məhdudlaşır. Fəzadan göndərilən radio dalğaları radiostansiyadan çox
uzaq məsafədə ötürücü təbəqə olan ionosfer tərəfindən əks etdirilməklə Yer kürəsinə doğru
istiqamətləndirilir. İonosferdən əks olunan fəza dalğası Yer səthinə adətən kifayət qədər
böyük yol – yüz və hətta min kilometrlərlə məsafə qət etməklə qayıdır. Nəticədə səth
dalğasının artıq çatmadığı və fəza dalğasının heç vaxt keçə bilmədiyi sahələrdə bir «sükut
zonası» əmələ gəlir. «Sükut zonası»nın sahəsi dalğaların uzunluğu qısaldıqca əksinə,
çoxalmağa başlayır (şəkil 38).
Şəkil 37. İonosfer dalğası, Yer səthinin dalğası və «sükut zonası»
Beləliklə, radiorabiətədə «sükut zonası» qısadalğalı ötürücü radiostansiyanı
əhatə edən elə bir sahədir ki, orada siqnallar qəbul edilmir, yaxud həmin zonadan yaxında
və uzaqda yerləşən ərazilərlə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə zəifləyir.
Dostları ilə paylaş: |