Surdopsixologiya fanining predmeti, maqsadi va vazifalari Reja: Eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalar ruhiy rivojlanishining о‘ziga xosligi

Surdopsixologiya fanining predmeti, maqsadi va vazifalari
Reja:
1. Eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalar ruhiy rivojlanishining о‘ziga xosligi.
2. Antenatal (tug‘ruqqacha) davrda eshitishning turg‘un pasayishining oldini oluvchi asosiy sabablar
3. Perinatal (tug‘ruq) va neonatal (tug‘ruqdan keyin) davrlarida eshitishning turg‘un pasayishining oldini oluvchi asosiy sabablar

Surdopsixologiya psixologiyaning maxsus bo‘limi bo‘lib, eshitishda nuqsoni mavjud bolalarning ruhiyatining shakllanish xususiyatlarini tahlil qilinishni ko‘zda tutadi.

Surdopsixologiya predmeti eshitishda nuqsoni mavjud shaxslar psixikasini o‘ziga xosligini o‘rganish va turli murakkablikdagi nuqsonlarni yo‘llarini aniqlashni qamrab oladi.
Surdopsixologiya vazifalari quyidagilar bilan belgilanadi:
-eshitishda nuqsoni mavjud shaxslar bilish faoliyatining rivojlanish xususiyatlarini sog‘lom bolalar bilan nisbiy o‘rganish;
-ular shaxsining o‘ziga xos rivojlanish xususiyatlarini tadqiq etish;
-eshitishda nuqsoni mavjud shaxslar ruhiy rivojlanish xususiyatlarini psixologik korreksiyasi va diagnostikasi metodlarini ishlab chiqish;
-eshitishda nuqsoni mavjud shaxslarga samarali pedagogik ta’sir usullarni psixologik asoslash.
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan shaxslar ruhiy xususiyatlari masalasi XIX asr o‘rtalaridanoq pedagog va vrach-psixologlar e’tiborini o‘ziga jalb etib kelgan. V.I.Fleri, A.F.Ostrogradskiy, I.M.Lagovskiy, R.M.Boskis¹, F.A.Rau², kabi olimlarning pedagogik faoliyati va tadqiqotlari surdopsixologiyaning rivojiga katta hissa qo‘shgan. Ularning ilmiy ishlarida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning ruhiy xususiyatlarini kuzatish va aniqlashga doir ma’lumotlar beriladi. Xususan, V.I. Fleri eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar harakat ko‘nikmalari xususiyatlarini ta’riflab, noto‘g‘ri koordinatsiya, harakatlarning ishonchsizligi kuzatilishini ta’kidlaydi.
N.M. Lagovskiy eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar eshitish idrokini faollashtirish va rivojlantirish mumkinligini e’tirof etgan holda, karlikda ruhiy rivojlanish buzilishini kompensatsiyalashda ko‘ruv idrokining ahamiyati katta ekanligini alohida ta’kidlaydi.
X X asrning 20 yillariga kelib L.S. Vigotskiy boshchiligida maxsus psixologiyaning dolzarb muammolarini tizimli tadqiq etish jarayoni amalga oshirildi. Olim o‘z ilmiy foliyatida turli nuqsonlari mavjud kar, ko‘r, aqli zaif bolalar hamda ularning ta’limi muammolarini o‘rganadi. 1924-1926 yillarda bu muammoga bag‘ishlangan dastlabki ilmiy ishlar chop etilgan.
L.S.Vigotskiy ³genetik tamoyillar tahlili asosida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ruhiyatining xususiyatlarini yoritib beradi. U kar bolaning rivojlanishidagi ijtimoiy sharoiti psixologik yangi holatlar kuzatilishini asoslashini e’tirof etadi. L.S.Vigotskiyning fikr-mulohazalari maxsus pedagogikaning rivojiga katta hissa qo‘shdi. Rivojlanishida nuqsoni mavjud bolalarni tabaqalab o‘qitish muammolariga o‘zgacha qarash imkonini beradi. Uning nazariy ta’limoti eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni kompensator imkoniyatlarini tadqiq etuvchi eksperimental psixologik tadqiqotlarga stimul sharoitida ta’sir etgan. L.S. Vigotskiy safdoshlari L.K. Zankov va I.M. Solovev eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar idroki, xotirasi va nutqining rivojlanish xususiyatlarini o‘rganuvchi psixologik tadqiqotlar o‘tkazdilar va tadqiqot natijalarini 1940 yilda nashr etilgan “Kar bola psixologiyasi bo‘yicha ” monografiyasida jamladilar. 1930-40 yillarda eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar bilish faoliyatini o‘rganuvchi qator tadqiqotlar o‘tkazildi, xususan K.I. Veresotskaya eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni predmetlarni idrok etish, L.V.Zankov va D.R.Mayans ko‘rgazmali materialni eslab qolish malakasini, M.M.Nudelman kar o‘quvchilar tassavurlarini, Z.S. Beyn ko‘ruv idrokini konstantligini, N.I.Shif eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni ranglarni idrok etish xususiyatlari, S.A.Zikov⁴ kar o‘quvchilarni yozma nutqi va o‘qish malakalarini tadqiq etganlar. Bu yillarda olib borilgan tadqiqotlar qiyosiy xarakterga ega bo‘lib, eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar normal eshituvchi yoki aqli zaif bolalar bilan o‘zaro qiyoslashib o‘rganilgan. Bunday yondashuv barcha toifadagi bolalar bilan samarali ishlash imkonini beruvchi tavsiyalar ishlab chiqish imkonini berar edi.
Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar ruhiyatini o‘rganishda psixologiyaning asosiy va yordamchi metodlari qo‘llaniladi. Asosiy metodlar turkumi kuzatish va psixologik eksperiment metodlarini qamrab oladi. Yordamchi metodlar faoliyat natijalarini tahlil qilish, test metodi, anketa metodlarini o‘zida namoyon qiladi.⁵
Psixologiyada kuzatish metodi xodisalarning keng doirasi munosabatiga ko‘ra qo‘llaniladi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar maxsus psixologiyasida bu metod katta ahamiyat egallashini ta’kidlash joizdir. Kuzatish predmeti sifatida faoliyatning tashqi komponentlari – harakat, nutqiy akt, pantomima va mimikaning o‘ziga xosligi, vegetativ reaksiyalarni yuzaga kelishini ko‘rsatish mumkin. Bunda bolalar hulqiga kuzatuvchi mavjudligi salbiy ta’sir ko‘rsatishi, uning tabiiyligi buzilishi mumkin. Yuqorida ta’kidlangan holatning yuzaga kelishini oldini olish maqsadida qayd etuvchi moslamalarni (kino, video syomka) qo‘llash yaxshi natija beradi.
Xulosa va umumlashmalar uchun zaruriy material olish uchun bolalarni turli faoliyatlarda, ya’ni o‘yin, o‘qish, uy vazifalarini bajarish, takrolanuvchi, o‘zgaruvchi sharoitlarda kuzatish maqsadga muvofiqdir. Bola nutqiy rivojlanishining umumiy sharoitida kuzatilayotgan xodisalarning xususiy tomonlarini aniqlash imkoni yuzaga keladi.
Eshituvchi ona va kar bola muloqotini o‘rganishda kuzatish metodini qo‘llashga doir Amerika psixologlarining tadqiqotini keltirish mumkin. Ular 13 oy mobaynida turli sharoitda ona va bola o‘zaro munosabatini video registratsiya yordamida kuzatganlar. Registratsiya turli holatlarda va kunlarda olib borilgan. Olimlarni quyidagi ko‘rsatkichlar qiziqtirgan: kimning tashabbusi bo‘yicha muloqotga kirishildi, nutqiy muloqot doirasi va xususiyatlari qay tarzda amalga oshdi (gap turi so‘rov, undov, buyruq, his-hayajon). Olimlar ba’zi sharoitlardagi muloqotda ona tashabbuskor bo‘lganini (kitob o‘qish, kesma alifbo bilan ishlash), bola tashabbuskor bo‘lgan holatlarini ham (o‘yinchoq o‘ynash) kuzatganlar. Turli sharoitlarda muloqot vaqt va sifat jihatdan farq qilgan holatlari namoyon bo‘ldi.
Psixologik eksperiment ham psixologiyada ahamiyatga molik metodlardan biri bo‘lib, surdopsixologiyada u muhim o‘rin tutadi. Bu metod tekshiruvchining ijodiy yondashuvini ko‘zda tutadi va inson xulqidagi o‘zgarishlarni qayd etadi. Eksperimental tadqiqot bir nechta bosqichlardan tashkil etadi:

• 
  maqsadni belgilash, bu tadqiqot gipotezasini ko‘zda tutadi;
  
• 
  rejalashtirish;
  
• 
  tadqiqotni o‘tkazish;
  
• 
  statistik gipotezalarni tekshirishni ko‘zlovchi natijalar tahlili;
  
• 
  xulosa chiqarish eshitishda nuqsoni bor bolalar bilan psixologik tadqiqotlarni o‘tkazishda muhim holatlarni hisobga olish darkor Tadqiqot jarayonida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bola berilgan topshiriqni tushunganligini nazorat qilish talab etiladi.
  

Bu jarayonni yengillashtirish uchun imo-ishora nutqidan foydalanish yaxshi samara beradi. Shuningdek, bu metodni qo‘llashda ko‘rgazmali namoyish etish, so‘zlashuv metodlaridan birgalikda foydalanish kar bolani unga berilgan topshiriqni to‘liq tushunishga sabab bo‘ladi. Kar bola birinchi topshiriqni tushunib, bajarib bo‘lgach, ikkinchi topshiriqqa o‘tishi mumkin. Tadqiqotchi tadqiqotni o‘tkazish jarayonida kar bolaning xulqiga ta’sir o‘tkazadi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan ishlashda bu imkoniyatni hisobga olish darkor, ya’ni tekshiriluvchilar guruhini tanlashga katta e’tibor berish zarur. Bolaning ta’lim-tarbiya sharoiti, eshitishni buzilish vaqti va darajasi eshitishni buzilish sababi, unda mavjud nutq shakllari (og‘zaki, yozma, daktil, imo-ishora), o‘zlashtirish darajasi, oila tipi hisobga olinadi. Sog‘lom va eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni qiyosiy o‘rganish uchun yosh tamoyiliga ko‘ra tanlab olinadi, tekshiriluvchilar bir yoshda bo‘lishi kerak. Bu ularning ruhiy rivojlanishini qiyosiy o‘rganishga yordam beradi.
K ar o‘quvchilarning psixologik xususiyatlarini o‘rganishda psixologik eksperimentning barcha turlaridan foydalaniladi. Bu laborator eksperiment va tabiiy eksperiment turlarini o‘ziga jamlaydi. Loborator ekspermentda o‘rganilayotgan xodisa qat’iy nazorat qilinadi. Tabiiy ekspremental kuzatishning ijobiy qirralari va eksperiment qirralari jipslashadi va namoyon bo‘ladi. Xozirgi kunda surdopsixologiyada ta’limiy eksperiment ham eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘rganishda ijobiy samara bermoqda. Bu metod yordamida tekshiriluvchining nafaqat bilimi, malakasi, balki uni shakllanish holati ham o‘rganiladi. Shuningdek, kombinatsiyalangan nuqsonlarni (eshitishning buzilishi, ruhiy rivojlanishi orqada qolgan va aqli zaiflik) o‘rganish va aniqlashda ham samara beradi. Ta’limiy eksperiment maxsus psixologiyada keng qo‘llaniladi. T.V.Rozanova va L.I.Tigranova ushbu metodni qo‘llagan holda eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan sog‘lom bolalarning ruhiy xususiyatlarini tekshirganlar. Yordamchi topshiriqlar vositasida faoliyat natijalari tahlili muhim o‘rin tutadi. Ruhiy rivojlanish bosqichida bolalar faoliyati natijalari tahlili muhim o‘rin tutadi.
Eshitishni yo’qotilganligi aniqlangan bola, qobiliyatsizligi va maxsus ta’lim qonuni va qoidalarining xizmatlarga mosligini bilish uchun, o’rta va ichki quloq faoliyatini tahlil qilishni o’z ichiga olgan audiologik to’liq tahlil olishi kerak. Quyidagi tahlil komponentlari bolaning akademik o’sishiga ta’sir ko’rsatayotgan eshitish yo’qolishi darajasi va sathini aniqlash maqsadida olinishi mumkin. Tahlil quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin:

• 
  Eshitish yo’qolishi darajasi va tabiatini aniqlashda havoning to’liq qabul qilinishi va suyak harakatining boshlanishi yoki minimal javob. Eshitishni yo’qotish konduktiv, sensori-neytral yoki aralash tarzda namoyon bo’lishi mumkin;
  
• 
  Nutqni tushunish boshlanishi – nutq anglanadigan minimal sathni aniqlash uchun;
  
• 
  Nutqni qabul qilish boshlanishi – bola nutqni anglaydigan va tushunadigan minimal sathni aniqlash uchun;
  
• 
  Nutqni tanish testi – bolaning nutqni qabul qilish boshlanishidan keying qulay sathda boshqariladigan aniq nutqni takrorlash qobiliyatini aniqlash uchun;
  
• 
  Taqlid qilish testi – quloq o’rta holatini tekshirish uchun. Test quloq pardasi siljishi va akustik refleks o’lchovlari bilan aloqador aniq ma’lumotlarni beradi.⁶
  

Bir marta eshitish yo’qolishi tashxislangach, keying baholashlar eng mos yo’llarni va davomiy tibbiy quloq ichki implantatsiyalarini aniqlashga xizmat qilishi kerak.