Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
22
Povestdə qoyulan əsas problem isə eşşəyin itməkliyi ilə başlanır. Eşşək itir, bu itməkliyin təhkiyəçi «özgə eşşəklərin itməkliyinə bir tük qədər də oxşar» olmadığını iddia edir. Açıqlama davam edir: Eşşəyin sahibi Məhəmməd Həsən əminin həyatda yeganə arzusu, sevinci bu eşşəklə ziyarətə getməkdir. Eşşəyin itməsi Məhəmməd Həsən əminin ailəsinin arzularının puç olması, faciəsi deməkdir. Eşşəyin itməsinin səbəbkarı Xudayarbəydir. O Xudayarbəy ki, zoğal dəyənəyinin sahibidir. «Danabaş kəndində bu yekəlikdə zoğal dəyənəyinin hörməti heç pulun hörmətindən az deyil. O ixtiyar ki, dəyənəkdə var, bəlkə pulda yoxdu (111, 328). Çünki Xudayarbəy əlindəki dəyənəyi «nə vaxt kefi istəyir qaldırır, nə vaxt kefi istəyir yendirir» (111, 328). Zorakılıq yenə davam edir. Xudayarbəy Zeynəbə, var-dövlətinə tamah salır. Zeynəb çarəsizdir, psixoloji situasiyadadır. «İndiki halında Zeynəb bənzəyirdi bir elə şəxsə, hansı ki, zəhər şüşəsini qabağına qoyub baxır və bilmir nə eləsin: içsin, ya yox? İçməsə dərd, qüssə və qəm onu öldürəcək, içsə zəhər onu öldürəcək» (111, 340). Qələbə yenə də zoğal dəyənəyinindir. «Elə bu saat Danabaş kəndində üç yerdə matəm qurulubdur. Üçünə də Xudayarbəy özü bais olubdur. Doğrudan çox gülməli əhvalatdır və çox qəşəng əhvalatdır. Ondan ötrü qəşəng əhvalatdır ki, adam gülür, ürəyi açılır. Yoxsa nəyə lazımdır qəm və qüssə gətirən hekayət» (111, 287). Qəti qənaətə gəlmək, «qəşəng», «gülməli» əhvalatlara son söz demək artıq oxucunun özünündür. Xudayarbəy – Məhəmməd Həsən əmi, Xuda- yarbəy – Zeynəb, Xudayarbəy – Şərəf, Xudayarbəy – Qazı, Xudayarbəy – tacir Karapet, Xudayarbəy – Vəliqulu və s. kimi xətlər real və təsirlidir.
23
Maraqlı faktdır ki, geniş süjetli əsərində olan bu poetik struktura ədibin hekayələrində də təsadüf edilir. Bu qəbildən «Xanın təsbehi» hekayəsi diqqəti cəlb edir. İlk baxışdan iki hissə, iki adla («Xanın təsbehi», «Təsbeh barəsində bir neçə söz») təqdim olunan hekayənin birinci hissəsi proloq xarakteri daşıyır. Ədib bu hissədə maraqlı söyləmə tərzi ilə Kəleybər qəryə- sinin, Gərmə-Çataq kəndini, bu kəndin məşhur xanların- dan Nəzərəli xan və rəiyyətləri baradə söhbət açır. Xanı Qaradağ xanlarının ən yaxşısı, ləyaqətlisi, insaflısı kimi oxucuya təqdim edir. Ziddiyyətli fikirlər haçalanır. Yavaş-yavaş tərif olunan xanın əməlləri açılır: «Nəzərəli xan hər bir kəsi asıb kəsə də bilərdi, əfv edib hər bir bəndənin ömrünü ona bağışlaya da bilərdi» (111, 487-488). Bu təzadlı təsvirlər oxucu üçün orijinal, canlı görünür. Artıq xanın təsbehinə işarə vurulur. Fərraş Əli Cəfər xanın evi üçün rəiyyət Kərbəlayı Musadan yağ istəyir. Yağ olmadığı söyləndikdə xanın təsbehi gətirilir. Biçarə Musanın arvadı yağı tapıb fərraşı razı salır. «Çünki xanın təsbehi gərək qayıtmaya» (111, 488). Təsbehin fövqəladəliyi, əsərin əsas ideyası isə ikinci hissədə açılır: «Nəzərəli xan İkramüddövlə belə qayda qoymuşdu. Qabaqca fərraş gəlib rəiyyətdən bir şey istərdi, əgər rəiyyət verdi, verib, əgər vermədi fərraş bir iki şallaq çəkib qayıdardı xanın üstünə və ikinci dəfə xanın təsbehini gətirərdi. Bu dəfə əgər o hökmə əməl olundu, olunub, olunmadı dəxi fərraş ixtiyar sahibidir, yəni o qədər ixtiyar sahibidir ki, əgər xəncərini çı xarıb yox deyənin boynunu vursa dəxi, bilmirəm nə olar və yəqin də heç bir şey olmaz» (111, 489). Xan və fərraşlara sonsuz ixtiyar verən mühit, cəmiyyət əsərin əsas tənqid hədəfidir. Nəzərəli xan,
24
təsbeh və onların törətdiyi rəzilliklər ardıcıllıqla oxu- cuya çatdırılır. Proloqun əksinə olaraq əsərin sonunda verilən hissə – epiloq «Danabaş kəndinin əhvalatları» əsərində «Xitamə» adlanır. Ümumiyyətlə Şərq ədəbiyyatında epiloq xatimə, yaxud xitamə işlədilir. Ədib əsərin əsas əhvalatlarını nəql etdikdən sonra öz qəhrəmanlarının aqibətini «Xitamə»də qeyd edir. Oxucunun intizarla gözlədiyi insan talelərinin kədərli əhvalatlarına burada xitam verilir. Əsas hissə eşşəyin itməkliyi ilə başla yırsa, xitamə eşşəyin tapılması ilə başlayır. Eşşək tapılır, ancaq sevinən yoxdur. Çünki nə Əhməd sağdır, nə də İzzət. Onları «…Məhəmməd Həsən əmi indiyədək and içir ki, Əhmədi də, övrətini də eşşəyin dərdi öldür dü» (111, 343). Zeynəb bütün sərvətini itirib, övladı Fizzə həyatda yoxdur. Ziba da, Vəliqulu da, Xudayarbəyə nökərdir. Dəyişilməyən «qalibiyyət» yenə də Xudayar- bəyindir. Bu təəccüblü olmayan qəribə əhvalata epi- loqda neçə-neçə ailənin (ümumilikdə tipik Azərbaycan ailəsinin) faciəsi ilə nöqtə qoyulur. Bu poetik quruluş «Bəlkə də qaytardılar…» he- kayəsində də özünü göstərir. «Xanın təsbehi» əsərindən fərqli olaraq bu hekayədə proloqdan yox, epiloqdan istifadə olunur. «Bəlkə də qaytardılar…» ədibin müflis olmuş insanların fikir və düşüncəsini əks etdirən bir heka - yəsidir. Hekayədə təsvir olunan müflisləşmişlər dəstəsi Molla əmiyə artist Balaqədəşin vasitəsilə təqdim olunur. Əvvəlki zəngin həyatlarını səbirsizliklə gözləyən, ancaq nail ola bilməyən bu insanlar xəyalla yaşayır, öz səadətlərinə yenə qovuşacaqlarını ümüd edirlər. «Axır söz» adlanan son hissə yazıçının hadisələrə yekunudur: Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|