Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
25
«Və müxtəsər həmin müsahiblərimlə tez-tez görüşüb danışardıq, dərdləşərdik, bir-birimizə ürək-dirək verə- rdik və həmişə ayrılanda da ümidvarlıqla ayrılar dıq ki, inşallah muradımıza çatarıq və inşallah şayəd, iş elə gətirdi ki, bəlkə mülk və maaşımızı qaytardılar özümü- zə» (111, 528). Əsəri təmsil edən sərlövhələrin seçilməsi sözlə- rin, ifadələrin əhəmiyyətli, məqsədli şəkildə işlədilməsi vacib şərtlərdən biridir. Lirik, epik, istərsə də dramatik əsərdə oxucunun ilk tanış olduğu söz və ifadə sərlöv- hədir. Buna görə də sərlövhə mənalı, mühüm və vacib sayılıb, sənətkarlardan böyük səy, diqqət tələb edir. Cəlil Məmmədquluzadə əsərlərində sərlövhəni məharətlə seçib yerində işlədə bilən sənətkarlardandır. Ədib öz əsərlərinə təsadüfi ad seçmir, bu adlar əsərin məzmunu, ideyası ilə tam vəhdətdə götürülür, bu mət- ləblərlə həmahəng, hətta eyni olur. Ədibin nəsrində istifadə olunan sərlövhələr müxtəlifdir. Şərti olaraq onları belə qruplaşdırmaq olar: I. Vulqar sözlərlə işlədilib ironik mövqeyi bildirən sərlövhələr; «Danabaş kəndinin əhvalatları», «Danabaş kəndinin məktəbi», «Zırrama». II. Adlarla verilən sərlövhələr; «Usta Zeynal», «Qurbanəlibəy», «Molla Fəzləli», «Baqqal Məşədi Rəhim». III. Peşə ilə bağlı adla ifadə olunan sərlövhələr; «Dəllək», «Qəssab», «Hamballar», «Qəza müxbiri», «Taxıl həkimi». IV. Müxtəlif adlarla yazıçı mövqeyinin ifadəsi kimi verilən sərlövhələr; «Şeir bülbülləri», «Saqqallı uşaq», «Bəlkə də qaytardılar» və s. Ümumi ədəbi dildə işlənməyən kobud söz və
26
ifadələr adətən müəyyən bir obrazın dilində işlədilərək tipin mədəniyyətsizliyini xüsusi nəzərə çatdırmağa, onun mənəviyyatını açmağa və yaxud müəyyən məişət koloriti yaratmağa xidmət edir. Cəlil Məmmədquluzadə bu ifadələri əsərin sərlövhələrində işlətməklə hadisələri, obrazları ümumiləşdirməyə nail olur. Yəni hər bir hadisə və yaxud obraz öz dili ilə yox, yazıçı mətləbinin ironik mövqeyi ilə adlanır və tamamlanır. «Danabaş kəndinin əhvalatları» adı altında verilən sərlövhə əsərin mövzusu və müəyyən dərəcədə məz- munudur. Milli gerçəkliklər içərisində tipik Azərbaycan kəndinə verilən bu ad o qədər ümumi, əhatəlidir ki, ha- disələr hamısı bu ad ilə əhatə olunur. Əhvalatlara müna - sibət adi kənd həyatı, adi insanlar, adi hadisələr tim- salında cərəyan edir. Danabaşlar aləmini doğuran mühit, bu mühiti yaşadan insanlar qarşılaşdırılır. Əsl mahiyyət müxtəlif mövqe müqayisəsində qarşı-qarşıya qoyulur: a) Xudayarbəy zülm və zorakılığı təmsil edən hakim təbəqə, onu bu zorakılığa məcbur edən mühit; b) Zeynəb, Məhəmməd Həsən əmi, Şərəf, İzzət və s. əzilən insanlar, onları çarəsiz vəziyyətə salan zorakılıq, zorakılığı doğuran mühit. Xudayarbəy mühitinin bəyidir. Kimin ağzıdır ki, onun sözündən çıxsın, «ona görə ki, Xudayarbəy kat- dadır, kənddə ona gözün üstə qaşın var» deyən yoxdur. Bu, mühitinin ona verdiyi mükafatdır. Sərlövhədəki məqsədli şəkildə qeyd olunan «danabaşlılıq» açıq möv- qeyə çevrilir. Xudayarbəy varlanmaq eşqindədir, qazanc mənbəyi isə Zeynəbdir. Arzusuna çatmaq üçün qazıya rüşvət verməlidir. Rüşvəti verməyə Xudayarbəyin cibin- də qara qəpiyi də yoxdur. Mühitinin bəyinin çarəsizliyi, zorakılıqdan istifadə daha qabarıq nəzərə çarpır. Ay-
27
dındır ki, o öz məqsədinə çatmaq üçün yeni bir qurban seçməlidir. Beləliklə, əsərə yeni bir personaj- mühitinin kasıb, mömin bir bəndəsi, Məhəmməd Həsən əmi daxil olur. Məhəmməd Həsən əmi də mühitinin kəndlisidir. Mömin bir kəndlinin Kərbəlaya getmək üçün bəsləyib saxladığı eşşəyi Xudayarbəy aparıb satanda o heç nə edə bilmir. Onu da bu vəziyyətə (yazıq, gücsüz və kö mək- siz) salan mühitidir. Fərq ondadır ki, Xudayarbəy mühitinə zorakılıqla qalib gəlir, Məhəmməd Həsən əmi isə mütiliklə «qəzavü qədərin işi kimi, təbii bir hadisə, alına yazılmış qismət» kimi qəbul edir, boyun əyir. «Danabaş kəndinin əhvalatları» əsərinin davamı kimi «Danabaş kəndinin məktəbi» hekayəsinin sərlöv- həsi də düşünülmüş bir adla ümumiləşir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu iki əsərin sərlövhəsində hadisələrin mə- kanı da əsas götürülür. «Danabaş kəndinin əhvalatları» və ya «Danabaş kəndinin məktəbi» deyildikdə qeyri-adi məkan kimi yanaşılmır, Azərbaycan kəndi, onun ictimai bəlaları, iztirabları real gerçəkliklə təqdim olunur. «Danabaş kəndinin məktəbi» hekayəsində də təzadlı mövqelər qarşılaşdırılır. Kəndin savadsız, məzlum, avam camaatı və onları əsarət altında saxlayan müs- təmləkəçilər. İki tərəfin möbvqeyi bir-birinə anlaşıl- mazlılıqdır. Naçalnik kənd camaatı ilə əcnəbi dildə danışır. Sadə camaat onu anlaya bilmir, uşaqlarının soldat aparılacağını yəqin edib onları it damında, gərmə qalağında gizlədirlər. Zor gücünə əzilən bu insanların avamlığını naçalnik «heyvan adam», «heyvanlılıq» kimi qiymətləndirir. İnsanları əzən, mənəvi azadlığını əlindən alan zorakılıq, bu zorakılığı yaradan mühit (danabaş- lılıq) simvolik adla ümumiləşir. «Zırrama» hekayəsinin sərlövhəsi də bu qəbildən- Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|