“Arşivlerdeki Plân ve
Çizimler Işığı Altında
Osmanlı İmar Sistemi
(XVIII. ve XIX. yüzyıl)”
Dr. Yıldıray ÖZBEK
Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi
Sanat Tarihi Bölümü
Abdülkadir DÜNDAR, Arşivlerdeki Plân ve Çizimler
Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi (XVIII. ve XIX),
Ankara 2000, Kültür Bakanlığı Yayınları, Osmanlı
Eserleri Dizisi 21.
G
ünümüz Osmanlı Tarihçiliğinde, Osmanlı tarih
yazarlarının aktardığı bilgileri yorumlamanın
yanı sıra bu bilgileri arşivlerdeki belgelerle
karşılaştırmak, dolayısıyla birinci elden resmi belgeleri
değerlendirm ek çok kabul gören bir tarih yazım ı
anlayışıdır. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri ve Topkapı
Sarayı Müzesi Arşivlerindeki binlerce belge ve bunlara
ilaveten OsmanlIyla ilgili olarak Venedik, Rusya, İran
gibi ülkelerin arşivleriyle, B ağdat, K udüs, K ahire,
Saraybosna gibi şehirlerin m ahkem e kayıtları tam
olarak okunup değerlendirilm eden Osmanlı kültürü
üzerine sağlıklı yorum lar yapılam ayacağı açıktır.
A bdülkadir D ündar’ın söz konusu eseri, bu açıdan
d ik k a te a lın m a s ı g e r e k e n b ir ç a l ı ş m a d ı r .
A.Dündar’ın eseri, girişle birlikte her biri kapsamlı
alt başlıklardan oluşan üç bölümle, sonuç, bibliyografya,
resim ve şekilleri ihtiva etmektedir.
Y azar, çalışm anın amaç ve önem i, sınırları ve
yöntemle, araştırma kaynaklarını giriş bölümünde (s.l-
6) d e ğ e rle n d irm iştir. O sm an lı im ar sistem in in
işleyişinde arşiv belgelerinden hareketle merkez ve
taşra teşkilatlarım detaylı şekilde araştırm ayı amaç
edinen çalışmada Osmanlı Arşivi ile Topkapı Sarayı
M üzesi A rşivindeki X V III-X IX . yüzyıl belgeleri
üzerinde çalışm ayla, alan sınırlam ası yapılm ıştır.
Üzerinde çalışılan kaynaklar Osmanlı arşivi ile Topkapı
Sarayı Müzesi Arşivi olarak iki başlıkta ele alınmış,
özellikle Osmanlı Arşivindeki 11 farklı tasnifin, ne tür
konuda belgeler içerdiği, konuyla ilgili yayınlar referans
verilerek anlatılmıştır. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde
Osm anlı im ar sistem inin işleyişi, H assa M im arlar
Ocağı, inşaa ve tamir faaliyetleri gibi çeşitli konuları
kapsayan 14 defter ve yedi belgenin çalışma kapsamında
kullanıldığı belirtilm ektedir. A yrıca şehir mimarları
ve serbest m imarlarla ilişkili olarak 13’şer’iye sicili
de araştırmaya dahil edilmiştir. İncelenen kaynakların
b ir b ö lü m ü n ü d e y a y ı n l a n m ı ş m a k a le le r
oluşturmaktadır.
Eserin birinci bölüm ü, “İşleyiş ve Görevlileri
Bakımından Osmanlı İmar Teşkilatı ” ana başlığı altında
“Hassa Mimarlar Ocağı ve M im arlar” ile
“Osmanlı
İm ar Sistem inin İşleyişinde D iğer G ö revliler” alt
başlıklarını içermektedir (s.7-96).
H assa M im arlar O cağı T eşkilatının “ em ir-i
m im a r " k a v r a m ın d a n h a r e k e t l e A n a d o lu
Selçuklularında da olabileceğini ileri süren yazar,
Osmanlı’da imar ve inşa faaliyetlerinin ortaya çıkardığı
bir ihtiyaç olarak, teşkilatın B ursa’daki erken dönem
yapılarının kuruluşu sırasında da var olabileceğini
belirtir ve arşiv belgelerinde teşkilata bağlı sanatçı
isimlerine XV. yüzyılın sonlarında rastlandığını ifade
eder.
T o p k ap ı S aray ı T e ş k ila tı iç in d e “
B ir u n ”
bölümünde değerlendirilen Hassa M imarlar Ocağının
Topkapı Sarayında görev yerlerinin Yalı ve Sepetçiler
Köşkleri olduğu belirtilmektedir. Ancak teşkilata bağlı
mimarların devlet işleri dışındaki siparişler üzerine
çalışmalarını Vefa semtindeki atölyelerinde yaptıkları
ileri sürülmektedir. Şehremini’ne bağlı olan teşkilatın
başında Mimar Ağa, Ser Mimaran-ı Hassa veya Hassa
M im arb aşısı u n v a n la rıy la an ılan m im arb aşın ın
bulunduğu, şehremininin teknik konulara karışmayıp
sadece malzeme tedariki, m uhasebe, ücret ödenmesi
vs. gibi daha çok m ali konularla ilgilendiği ifade
edilmektedir.
Bünyesinde Hassa M imarlar Kethüdası, Kalem
Kâtibi, Mimarlar, Minareciler, Mermerciler, Nakkaşlar,
Neccarlar vs. gibi çeşitli iş kollarında uzmanlaşmış
elem anların bulunduğu teşkilatın, İm paratorluktaki
bütün inşaat ve onarım işlerinden sorum lu olmakla
b irlik te , ö z e llik le İ s ta n b u l’da y a p ı e sn a fı ve
m alzem elerinin denetim ini yapm ak, şehir ve eyalet
mimarlarının atanmasını Divan’a sunmak gibi görevleri
vardır. Teşkilatın 1831 yılında lağvedildiği ve bundan
sonra çeşitli isimler altında görevini yerine getirmeye
çalıştığı ileri sürülmektedir.
2001 / Güz 30
Bilge 57
Hassa M im arlar O cağının m erkez elem anları
olarak Mimarbaşılar, Mimar-ı Sâni ve Hassa Mimarlan
ele alınmakta, merkeze bağlı diğer elemanların Sefer
Mimarları, Su Mimarları, Tersane-i Amire Mimarları,
Köprü Mimarları, Kale M im arlan gibi belirli konular
ü z e r in e u z m a n la ş m ış k i ş i l e r d e n o lu ş tu ğ u
belirtilmektedir.
Teşkilatın başkanı olan Mimarbaşıların, saray ve
hanedan mensuplarının yapı siparişleri ile masrafları
devlet bütçesinden karşılanacak inşaat ve tamiratın
planlarını yapm ak, keşif bedellerini hesaplam ak ve
inşaatı tam am lam ak başlıca görevidir. Öte yandan
mimarbaşı İstanbul’da oturduğundan, devletin burada
yaptıracağı her türlü inşaat faaliyetinin yürütülmesinden,
kaçak yapılaşmalan (özellikle Ayasofya çevresindeki)
ö n le m e k te n , su y o lla rın ın b a k ım , o n arım ve
korunmasından, İstanbul’da özel şahısların yaptıracağı
k onut, han gibi yapıların yükseklik ve birbirine
yakınlıklarının kontrol edilm esinden, herhangi bir
binanın yapılıp yapılm am asına karar vermeye kadar
bir dizi görevi yerine getirm ekle sorum lu olduğu
vurgulanmaktadır. Mimarbaşının zaman zaman başkent
dışına çıkıp teftişler yaptığı, inşaat esnafının ücretini
b elirled iğ i, m eslekler arasındaki anlaşm azlıkları
çözdüğü, malzeme standardını belirleyip koruduğu,
ordunun isteklerini karşıladığı arşiv belgelerinden
h a re k e tle ö ğ re n d iğ im iz işle rin d e n b a z ıla rıd ır.
M im arbaşıların nasıl atandıklarına dair belge
yoksa da, ocak içinde meslekî kariyerlerini ilerletmiş
kişilerin Divan-ı H üm ayunca seçilip atandığı kabul
edilmektedir. Genellikle ölünceye kadar bu görevde
kalan mim arbaşılar, görevi suistimal veya yolsuzluk
gibi suçlar dikkate alınarak azledilebilm ekteydiler.
M im arbaşıların özel m ülkiyete sahip zengin kişiler
oldukları ileri sürülerek 50-60 akçe arasında ulufe
aldıkları, aynca gayrimüslimlere ait evlerden bir çeşit
em lak vergisi aldıkları, belirli köy veya m ezranın
arpalık olarak kendilerine tahsis edilmiş olduğu yine
arşiv belgelerinden öğrendiğimiz bilgilerdir. Ayrıca,
bazı kayıtlardan da, yazlık kışlık elbiseleri, odun, et
ve a tları için ot g ib i ih tiy a ç la rın ın hâzin ed en
karşılandığını ve inşaat bitim inde kaftan vs. gibi
hediyelerle ödüllendirildiklerini öğrenebilm ekteyiz.
T eşkilatın başındaki m im arbaşının İstanbul
dışında olduğu zam anlarda teşkilata. Ser M imaran-ı
Hassa K aim m akam ı veya kaym akam Unvanlarıyla
anılan Mimar-ı Sâni başkanlık ederdi.
M im arbaşından sonra teşk ilat için d e, im ar
fa a liy etlerin in tüm yükünü k arşıla y a n la r H assa
Mimarlarıdır. Kendi içlerinde halife (kalfa), üstad (usta)
ve m ü lâzım (ç ıra k ) o lm ak ü z e re d e n ey im ve
tecrübelerine bakılarak hiyerarşik bir yapılanm a
gözlenir. M im arbaşının em rinde çalışan ve ulufeli
oldukları anlaşılan Hassa Mimarlarının teşkilat içindeki
sayılannın 1526 - 1694 yılları arasında 7 ile 43 arasında
değiştiği, arşiv kaynaklarından öğrenilebilm ektedir.
Teşkilat içinde usta-çırak ilişkisi içinde yetiştikleri
bilinen Hassa M imarlarının mim arbaşının teklifiyle
ocağa atandıkları, ulufeli oldukları ve İstanbul dışına
yapı keşfine gittiklerinde ayrıca harcırah aldıklan ileri
sürülmektedir.
M erkez teşkilatı içindeki elemanlardan diğerleri
ise M im ar K e th ü d a sı ile M im ar K a tip le rid ir.
Merkeze bağlı diğer mimarlar içinde Su, Sefer,
K öprü, T ersane-i A m ire ve K ale M im arları gibi
elem anlar bulunm aktadır. Sefer m im arları tabirine
XVI. yüzyıl belgelerinde rastlanıldığı ve bunların bir
sefer sırasında askerin geçeceği yolları açmak veya
onarm ak, su için kuyular açm ak, çeşm eler yapm ak,
şehir kuşatmalarında “Hâvâle” denilen küçük hisarlar
inşa etmek gibi görevleri vardı. Sefer sırasında orduda
çok sayıda duvarcı, bıçkıcı, dülger, demirci, marangoz,
su-yolcu ve lağımcı bulunabilirdi. Sefer Mimarlarının
sefer dışında diğer birim lerde kullanıldıkları ifade
edilmektedir.
Su Mimarlan suyun künklerle şehir merkezlerine
g etirilm esi ve dağ ıtılm ası gibi tek n ik konularla
ilgilenirlerdi. Bu göreve atanacaklann özellikle hendese
ilm inde mahir olm alan istenirdi. Bunların çoğunun
mimarbaşılığa getirildiği bilinmektedir.
Tersane-i Amire Mimarları, Osmanlı donanması
için gem i, iskele, rıhtım yapm akla görevliydi ve
genellikle neccarlardan seçilirlerdi. Kendi içlerinde
Başmimar, İkinci, Üçüncü, Dördüncü M imar gibi bir
hiyerarşik silsileye sahip oldukları belirtilm ektedir.
XVII. yüzyıl belgelerinde “Cisr M imarı”, “Köprü
M im arı” gibi kavram lara rastlandığı ileri sürülerek
Köprü M imarlarının, yöre halkından gelecek istekle,
yollar üzerine köprü inşa etmek ve bunların bakım ve
onarım larıyla sorum lu oldukları belirtilm ektedir.
XVII. yüzyılın sonu ve XVIII. yüzyılın başlanna
tarihlenen arşiv belgelerinde geçen “Kale Mimarları”
ise, herhangi bir kaleye atanan ve bunun bakım ve
onanmından sorumlu kişilerdi.
Hassa Mimarlar Ocağının taşra kadroları olarak
Eyalet ve Şehir M imarlarından bahsedilerek; Eyalet
M im arlığ ın ın 15 1 6 ’dan itib aren tesis e d ild iğ i,
eyaletlerdeki imar ve inşa faaliyetlerinin düzenlen
mesinden sorumlu oldukları, XVI. yüzyılda merkezden
Bilge 58
2001
/
Güz 30