«El».-2012.-№112.-S.46-57.
T A R İ X İ M İ Z İ N Q A R A Q I Z I L S Ə H İ F Ə L Ə R İ
N aftalan neftinin şöhrəti qədim dövrlərdə m inlərlə adam ı A siya, uzaq H indistan, eləcə də başqa yerlərdən
A zərbaycana gətirirdi. T uluqlara doldurub dəvə karvanlarına yüklədikləri N aftalan neftini öz vətənlərinə aparır,
onun köm əyilə b ir çox xəstəlikləri m üalicə edirdilər. A zərbaycan nefti yalnız təsərrüfatda, m əişətdə deyil, tibb
sahəsində də geniş istifadə olunub. Italiya səyyahı M arko Polo 1271-ci ildə U zaq Şərqə səfəri zam anı A zərbaycanın
cənubundan, Təbriz şəhərindən keçərkən eşitdikləri barədə yazırdı: "G ürcüstanla sərhəddə böyük yağ m ənbəli quyu
var, özü də
lap çox... Y em əli
deyil, yandırm aq, qotur və
qartm aqlı
dəvələrin
dərisinə sürtm ək olar. B u
yağ
üçün
uzaq yerlərdən gəlirlər, onu ölkənin h ər yerində yandırırlar” .
T əbiətin ən böyük sirlərindən biri də neftin və qazın yaranm asıdır. H ər gün m ilyardlarla insan bu təbii
sərvətlərdən istifadə edir. N eft və təbii qaz bizim üçün yalnız işıq, istilik vasitəsi deyil, istifadə etdiyim iz h ər bir
əşyanın hazırlanm asında onların m üəyyən rolu var. H eç b ir m aşın, təyyarə, helikopter onlarsız hərəkət edə bilm əz.
A ncaq həyatım ız üçün bu qədər əhəm iyyətli olan n eft və qaz sərvətlərinin əm ələ gəlm əsinin tam şəkildə elm i izahı
verilm əyib. N eftin yaranm ası ilə
bağlı
alim lər bir- birindən
fərqlənən
fikirlər söyləyirlər.
950-ci ildə
ərəb
alim i
Ih-van-əs-Səfa belə bir fikir irəli sürüb: "Su və hava atəş təsiri altında yetişir və alovlu kükürdü və su civəsini
yaradır. Bu ikincidərəcəli elem entlər m ü x təlif torpaq m iqdarı ilə qarışır və tem peraturdan asılı olaraq yerin içində
yerləşən m ineralları, o cüm lədən n eft kim i bitum inoz substansiyasını yaradırlar. B una görə onların yüksək havası
v ar və neft sıxılır, tez alışır». Italyan alim i P.S. Bekkone X V II əsrdə ingilis alim i V .Ç arm etona istinad edərək
kəhrəba və qırların (bitum ların) m ənşəyinin eyni olduğunu və neftin yerdən gələn vulkanik güclərdən və kükürddən
əm ələ gəldiyini qeyd edirdi. X V II əsrin sonlarında fransız alim i L em erenin elm i işlərinin m ühakim əsinə əsasən
neftin kəhrəbanın təbii distilləsi nəticəsində yaranm ası fikri form alaşdı. D aş köm ür bu destillənin qalığıdır. Lem ere
isə neftin bitum un distilləsi nəticəsində yarandığını düşünürdü. X V III əsrin əvvəlində alm an alim i H enkel qeyd
edirdi ki, n eft heyvan və bitkilərin qalıqlarından yaranır. 1739-cu ildə alm an əsilli rus akadem iki I.V eybrext neftlə
bağlı fikirləri üm um iləşdirdi. O, neftin - dəniz suyunun qoyduğu islah edilm iş yanar duzlardan ibarət olduğunu
diqqətə çatdırdı. «B itkilərin yağlı hissələrinin xassələrinin n eft yağına yaxın olm ası» tədqiqat zam anı əsaslandırıldı.
B una istinad edərək belə fikir m eydana çıxdı: «Ola b ilər bütün bitkilərin alovlu və yağlı hissələri bitkilərin yerin
tərkindən çəkdikləri neftdən yaranır». M ütəxəssislər bu fikrin daha çox qəbul olunduğunu diqqətə çatdırırlar.
1750-ci ildə alm an alim i Şpilm an yazırdı ki, n eft bitkilərdən, əsasən küknar ağacından yaranır. Fransa Elm lər
A kadem iyasının üzvü, kim yaçı P.J. M aker 1758-ci ildə bitum ların bitki yağlarının və turşuların qarşılıqlı təsiri
nəticəsində yarandığını söyləyirdi.
A z ə rb a y c a n və n e ft
B u gün dünyanın ən zəngin n eft və təbii qaz ehtiyatları əsasən Ön A siyada - Səudiyyə Ə rəbistanında, İraqda,
K üveytdə, Birləşm iş Ərəb Ə m irliyində, B əhreyndə cəm ləşib. Z əngin n eft və qaz yataqlarına m alik olan ölkələrdən
biri də A zərbaycandır. O na görə də bu ölkəyə lap qədim zam anlardan bu sahənin tədqiqatçıları diqqət göstəriblər.
D ünyanın m üxtəlif ölkələrinin böyük alim ləri yollarını A zərbaycandan salıblar.
R usiyalı tacir D .K okorev X IX əsrin ortalarında B akıda olarkən burada qır qatlarının və neftin bolluğu ilə
üzləşir. A z sonra tacir Suraxanıda zavod açır. O, M oskva D övlət U niversitetinin kim ya üzrə m agistri Eyxleri yanına
dəvət edəndən sonra onlar R usiya şəhər və kəndlərində ildən-ilə qiym əti bahalaşan, m əişətdə daha çox yayılm ağa
başlayan kerosin nəqli ilə m əşğul olurlar. M əlum olur ki, Suraxanı və əsasən də B alaxanıda quyudan çıxarılan
neftin 25 faizi "ağ" neftdir və ondan birbaşa fotogen lam palarda istifadə etm ək m üm kündür. B ununla belə,
K okorevin zavodu ziyana işləm əyə başlayır. M əsələ ondadır ki, neftin B akıdan R usiyaya nəqli üçün onu çəlləklərə
doldurulub gəm ilərə yükləm ək lazım gəlirdi. B akıda isə m eşəlik olm adığından taxta-şalban kənardan gətirilir, bu isə
əlavə xərc olduğundan neftin gəlirini üstələyirdi. Belə b ir vaxtda, 1863-cü ildə K okorev Sankt-Peterburqdan
böyük rus alim i Dm itri M endeleyevi B akıya dəvət edir. A lim burada yapışqan və patkanın qarışığı vasitəsilə
m inalanm ış çəlləklərə düzəltdirir, zavoddan sahildəki gəm ilərə qədər neftin daşınm asını taxta borular vasitəsilə
həyata keçirir və b ir çox bu kim i təkliflər verm əklə zavodu nəinki m üflisləşm ədən xilas edir, həm də birdən-birə
sıçrayışla inkişaf etm əsinə köm ək edir.
X IX -X X əsrlərdə n eft sənayesinin inkişafında D.İ. M endeleyevin xidm əti əvəzsizdir. D əfələrlə B akıya gələn,
buradakı quyularla tanış olan alim neftin təkcə yanacaq kim i istifadəsini doğru hesab etm irdi. H ətta bununla
əlaqədar onun "otağı pul kağızlan ilə də qızdırm aq olar" ifadəsi o zam an dillərdə gəzirdi. N eftin tərkibini və
xüsusiyyətlərini əsaslı surətdə öyrənən M endeleyev onun emalı və nəqlinin yeni yollarını kəşf edir.
Y e r kürəsində olan 800 palçıq vulkanından çoxu A zərbaycanda yerləşir. A zərbaycan R espublikası ərazisində
palçıq vulkanlarının ilk fəaliyyəti təqribən 25 m ilyon il əvvələ aid edilir. Bu palçıq vulkanları m ənşəcə n eft və təbii
qaz yataqları ilə əlaqədardır. Ona görə də neftin və təbii qazın tədqiqi ilə m əşğul olan alim lərin diqqət göstərdiyi
sahələrdən biri də palçıq vulkanlarıdır. A zərbaycanda palçıq vulkanlarının yerləşdiyi sahələrdə - Lökbatan, N eft
D aşlan, Q aradağ, M işovdağ və digər yerlərdə zəngin neft və qaz-kondensant yataqları aşkar edilib. O nların içində
L ökbatan palçıq vulkanı özünün fəallığı və yerləşdiyi yerin neft-qazlılıq strukturları ilə sıx əlaqədə olm asıyla
fərqlənir. M ütəxəssislər burada vulkanın m ütəm adi olaraq öz fəaliyyətini büruzə verdiyini söyləyirlər. A lim lər onu
da qeyd edirlər ki, m əhsuldar qatın n eftli laylan uzun m üddət aşınm aya m əruz qalm alarına baxm ayaraq, öz neftlilik
əlam ətlərini bu günə kim i saxlayır. O nu da bildirirlər ki, təbiətin nadir geoloji m uzeyi olan Qırm əki dərəsində
dərinliyi 30-50 m etr olan əllə qazılm ış böyük diam etrli, ağızlan açıq ilk n eft quyulan ölkəm izin neft sənayesinin
tarixini öyrənm ək baxım ından m araqlıdır. T əbiətin nadir hadisələrindən olan, m in illərdir şölələnən Qırməki
dərəsinin yaxınlığında yerləşən Qırməki palçıq vulkanı və Y anardağın alovlan təbiətsevənlər üçün əvəzolunm az
geoloji m uzey sayılır.
A zərbaycanda, B inəqədi ərazisində dördüncü dövrə aid edilən heyvanat qəbiristanlığı da böyük m arağa səbəb
olub.
1938-ci ildə B inəqədi qəsəbəsi yaxınlığında qır (bitum ) axtaran zam an A zərbaycan Sənaye İnstitutunun
tələbəsi, geoloq A.S. M əstanzadə ibtidai heyvanlara aid süm üklər tapdı. B urada 50 m inə yaxın heyvanat aləm inə
m əxsus süm üklər aşkar edildi. M ütəxəssislərin fikrincə, B inəqədidəki dördüncü dövrə aid heyvanat və bitki
aləm inin qalıqları o zam an A zərbaycanın bu hissəsinin flora və faunası, eləcə də burada neftin m övcud olm ası
barədə m əlum at verir.
N eft və m ü h a rib ə lə r
T ədqiqatçılara görə, ilk dəfə çinlilər neftdən hərbi m əqsədlər üçün istifadə edib. H ələ m əşhur «yunan
odu»nun kəşfindən çox əsrlər öncə Çin döyüşçüləri düşm ən üzərinə yanan neftlə dolu küpələr atardılar. A ncaq
onlar üçün də neft ölüm silahı olm azdan öncə yanacaq, işıq, dərm an vasitəsi idi.
B.e. əvvəl 220-ci ildə Tsin sülaləsindən olan Çin im peratorunun əm rini yerinə yetirm ək üçün torpağı qazanlar
oradan duz əvəzinə n eft çıxarardılar. Tezliklə ondan yararlanm ağa başladılar. N eftdən yanacaq kim i istifadə edir,
duzlu m əhlulu qaynatm aq üçün yandırır, suyu buxarlandırm aqla ondan duz alırdılar. B ritaniya salnam əçiləri Çində
təbii qazın istifadəsinə e.ə 900-cü ildə başlanıldığı qənaətindədirlər. Ç inlilər duz m ədənlərindən duzla b ərabər çıxan
qazı yandıraraq duzu qurudurdular. Qədim sənədlərə əsaslanaraq dem ək olar ki, çinlilər nefti eram ızdan əvvəl digər
m əqsədlər üçün də işlədirdilər. O, çinlilər üçün m əişətdə, təsərrüfatda, tibbdə əvəzsiz nem ət idi. B ir m isal çəkək:
m əşhur B öyük Cin səddinin tikintisində də qırdan (asfaltdan) istifadə olunub.
D ünya fatehi olm aq xülyasına düşən hökm darlar bu qiym ətli sərvətə heç bir zam an biganə qalm ayıblar. Hələ
eram ızdan əvvəl neftlə və bitum la M akedoniyalı İsgəndər də m araqlanıb. «M üqayisəli tərcüm eyi-hallar» əsərində
onun həyat və fəaliyyətini, hərbi yürüşlərini təsvir edən qədim yunan tarixçisi Plutarx da bu barədə m əlum at verib.
O bildirirdi ki, e.ə. IV əsrdə M akedoniyalı İsgəndər İrana yürüşü zam anı G irkan (Xəzər) dənizinin sahilində yerli
əhalinin neftlə doldurulm uş fitilli çıraqlar yandırdıqlarını m üəyyən etdi. Onun əsgərləri də buradan tuluqlarda və gil
qablarda gətirilən neftdən işıqlandırm a m əqsədilə istifadə edirdilər. Plutarx İsgəndərin B abilistanı işğal etdikdən
sonra Ekbatan (Həm ədan) yaxınlığında gördüklərindən heyrətləndiyini yazırdı: «Bu uçurum dan sanki hansısa bir
bulaqdan olduğu kim i, fasiləsiz alov püskürür və uçurum un yaxınlığında göl əm ələ gətirən güclü n e ft seli axırdı.
N eft dağ qatranına çox oxşayırdı...». O rta A siyada da neftin m övcudluğu barədə olan m əlum atlar bu dövrə aiddir.
O rta A siyadan keçərək H indistana yürüşü zam anı Fərqanə vadisində «qara yağ» çıxarıldığı İsgəndərə m əlum oldu.
M əm m ədəm in R əsulzadə "Ə srim izin Səyavuşu" əsərində Firdovsinin «Şahnam əsi»nə istinad edərək neftlə bağlı
belə bir əhvalatı qələm ə alır: «...Firdovsi İsgəndəri - R um inin H indistan filləri üzərinə dəm irdən yapılm a süvarilərlə
hücum etdiyini nəql edir. H indistan padşahı F ur (Por) İsgəndərə qarşı külli m iqdarda fil çıxarm ışdı. Bu fillər Rum
ordusunu qorxutm uşdu. İsgəndər m ühəndislərini və fikir adam larını toplam ış, düşündürm üş, nəhayət, dəm irdən
atlar döydürərək içlərinə neft doldurulm uş və fillərə qarşı sövq etdirm işdir. D əm irdən yapılm ış atlardakı neft od
olan kim i alovlanm ağa başlam ış və üzərlərinə yüyürən fillərin xortum larını yanaraq m əğlubiyyətlərinə səbəb
olm uşdur...». A raşdırm açılar burada verilən m əlum atlara əsaslanaraq, İsgəndərin istifadə etdiyi neftin y a M idiyadan
(A zərbaycanın qədim adı), ya da Fərqanə vadisindən əldə olunduğunu güm an edirlər.
O dlar yurdu A zərbaycan haqqında da alim lər neftin bu torpaqlarda hələ qədim zam anlarda olm ası ilə bağlı
m ü x təlif fikirlər söyləyirlər. E.ə. IV əsrdə yaranm ış qədim A zərbaycan dövləti - A tropatena haqqında yazan
A m m ian M arsell IV əsrdə yazırdı: «Bu ölkədə «m idiya yağı» hazırlanır. Bu yağa batırılm ış ox kam andan qopub
nəyəsə sancıldıqda onu yalnız torpaq tökm əklə söndürm ək m üm kün olur. Çünki su ilə söndürm əyə çalışdıqda alov
daha da şiddətlənir. «M idiya yağı» həm hərbi işdə, həm də təsərrüfatda kara gəlir».
VIII əsrdə A zərbaycan ərazilərini, eləcə də D ərbəndi işğal edən ərəblər burada ehtiyat n eft anbarlan tikdilər.
Ərəb və fars ordularında xüsusi neftatan dəstələr v ar idi. Y üzilliklər ərzində neft bantdan da qorxulu silah sayılırdı.
O na görə də həm Sasani hökm darları, həm də ərəb xəlifələri həm işə A bşeronda vəziyyəti nəzarətdə saxlayır, B akı
neftinin hasilatını diqqətlə
izləyirdilər.
Ərəb
xilafəti dövründə
A bşeronda n eft hasilatı o
qədər yüksək
idi ki, hətta
xəlifəlik ondan gələn g əlir hesabına, A zərbaycanı ərəblərin əsarətindən xilas etm əyə çalışan X əzər xaqanlığına
m üqavim ət göstərm ək üçün şimal sərhədlərində qoşun hissələri saxlaya bilirdi. 1637-ci il M oskva dövlətinin
«Piyada (və ya top) ehtiyatlarının siyahıları» sənədlərində hərbi qeydlərin arasında B akı neftinin yanar halda
qorxulu silaha çevrildiyi barədə m əlum at var.
H ələ X V II-X V III əsrlərdə R usiyanın m ərkəzi vilayətlərinə B akıdan neft gətirilirdi. O ndan təbabətdə,
rəssam lıqda, boyaların durulaşdırılm asında və həm çinin hərbi m əqsədlər üçün - qum baraların, küləkdən sönm əyən
şam ların və «əyləncə üçün atəşdə» «işıqsaçan» güllələrin hazırlanm asında istifadə edilirdi.
N eftin m ü x təlif sahələrdə istifadəsi Y axın Şərqdə, eləcə də A zərbaycanda uzun bir tarixi dövrü əhatə edir.
M araqlıdır ki, B akıda və A bşeronda n eft çıxarılm ası haqqında m əlum at verən Qərbi A vropa m ənbələrində neftin
hərbi işdə tətbiqindən çox az danışılır. H albuki orta əsrlərdə hərbi texnikada, xüsusən qalaların m üdafiəsi zam anı
neftdən geniş istifadə edildiyi Şərq m ənbələrindən yaxşı m əlum dur.
B u gün A zərbaycan öz n eft sərvətinin sahibidir. Qədim zam anlardan olduğu kim i, A zərbaycan nefti m üstəqil
respublikam ızın hərbi sənayesinin gücləndirilm əsinə səm ərəli şəkildə sə rf olunur.
M əişə td ə olan n eftim iz
B u qiym ətli m əhsulu hələ yerin tərkində axtarm aq lazım gəlm ədiyi zam anlar idi. T orpağın üst qatına sızan,
axıb gölm əçələr əm ələ gətirən neft insanların tələbatını ödəyirdi. Ə vvəllər ondan yalnız daxm aları işıqlandırm aq və
isitm ək üçün istifadə edirdilər. V axt keçdikcə neftin m əişətdə başqa işlərə yaradığını aşkar etdilər.
H ələ təqribən 6 m in il bundan əvvəl F ərat və Dəclə çaylarının arasında yerləşən M esapotam iya düzənliyində
yaşayan şum erlər y er səthinə çıxan qatranabənzər qatı kütlədən - neft bitum undan (qırdan) böyük tikililərdə istifadə
etm əyə başladılar. B itum u gildən, qum dan, çınqıldan olan qarışığa qatıb kərpiclər hazırlayır, onunla hörgünü
bərkidirdilər. A ğacın, daşın çatışm adığı m əkanda bitum əvəzsiz sərvət sayılırdı. Ü stəlik, onun istifadə edildiyi
tikililər, qala divarları daha m öhkəm olurdu. Y olların döşənm əsi, süni su anbarlarının divarlarının bərkidilm əsi
üçün də bitum əvəzsiz m aterial idi. Şum erlər bitum u su keçirm əm ək üçün qayıqlara, qablara yaxırdılar. N efti «esir»,
yəni nurlu su adlandıran şum erlər ondan m üalicə m əqsədilə istifadə etm əyi də bacarırdılar. N eftin, bitum un cüzam ,
göz iltihabı və digər xəstəliklərin m üalicəsi üçün faydalı olduğunu əsrlər öncə yaşam ış insanlar da bilirdilər. Bitum
m əlhəm ləri ilə qoturluğu, irinli yaralan, n e ft gölm əçələrində uzunm üddətli «vannalar» qəbul etm əklə oynaq
ağrılarını sağaldırdılar. M ədə ağrılarından qurtulm aq üçün neft bitum undan olan saqqızlan çeynəyirdilər.
Y axın Şərqdə yolların, səkilərin salınm asında, binaların, kanalların tikintisində, çayların və süni su
hövzələrinin sahillərinin bərkidilm əsində bitum əvəzsiz m aterial idi.
Q ədim yaşayış m əskəni A bşeronun n eft və təbii qazla nə qədər zəngin olduğunu nəzərə alaraq deyə bilərik ki,
həm in sərvətlər bu yerin sakinlərinə də nəinki m əlum idi, h ətta onların həyatında böyük önəm daşıyırdı. Qədim
abşeronlular nefti, qazı əldə etm ək üçün o qədər də çox əziyyətə qatlaşm ırdılar. A bşeronun ərazisində neft
gölm əçələri çox idi. B uranın sakinləri həm in m öcüzə sərvəti işlətm əyi dünyanın başqa yerlərinin sakinlərindən pis
bilm irdilər. O ndan əvvəllər işıqlandırm a, isitm ə, eləcə də tibbi m əqsədlər üçün istifadə edirdilər, qatılaşdırılm ışı ilə
evlərin dam larını örtürdülər. A bşeronda neftin istehsalı e.ə. VIII-VI, em alı isə XII-X III əsrlərdən m əlum dur.
VII-V III əsrlərdə A bşeron yarım adasının cənub sahilində m övcud olan yaşayış m əntəqələrinin yerində B akı
şəhərinin yaranm asında n eft ehtiyatlarının m övcudluğu böyük rol oynadı. G etdikcə şəhər in k işaf edir, bura uzaq
ölkələrdən gələn səyyahların sayı artırdı. Zam an keçdikcə neftə tələb at da artırdı.
A rxeoloji m əlum adar qədim K abalakada (VI əsrdən Q afqaz A lbaniyasının paytaxtı, sonralar X abala, hazırda
Qəbələ - red.) evlərin dam örtüyünün qırdan olduğunu təsdiq edir. Ərəb tarixçisi Ə bu-İshaq əl-İstəxri X əsrdə
bakılıların odun olm adığı üçün isitm ə m əqsədilə n e ft hopm uş torpaqdan istifadə etdiklərini yazırdı.
B u gün çox m əşhur olan N aftalan neftinin m üalicəvi xassələri insanlara çoxdan m əlum dur. O nun şöhrəti
qədim dövrlərdə m inlərlə adam ı Asiya, uzaq H indistan, eləcə də başqa yerlərdən A zərbaycana gətirirdi. Tuluqlara
doldurub dəvə karvanlarına yüklədikləri N aftalan neftini öz vətənlərinə aparır, onun köm əyilə bir çox xəstəlikləri
m üalicə edirdilər. A zərbaycan neftinin yalnız təsərrüfatda, m əişətdə deyil, tibb sahəsində də geniş istifadə
olunduğunu M arko Polo da təsdiq edirdi. O, 1271-ci ildə U zaq Şərqə səfəri zam anı A zərbaycanın cənubundan,
Təbriz şəhərindən keçərkən eşitdikləri barədə yazırdı: «G ürcüstanla sərhəddə böyük yağ m ənbəli quyu var, özü də
lap çox... Y em əli deyil, yandırm aq, qotur və qartm aqlı dəvələrin dərisinə sürtm ək olar. B u yağ üçün uzaq yerlərdən
gəlirlər, onu ölkənin h ə r yerində yandırırlar».
M arko Polo onu da bildirirdi ki, A siyaya səyahət edərkən m əşhur b ir xanın evində gecələm əli olur və çox
təəccüblənir. Belə ki, ev yerdən gil, qarğı və yaxud da içi ovulm uş ağac borularla çıxan yanacaq qazla qızdırılır və
işıqlandırılırdı. Bu onu göstərir ki, bizim ulularım ız m əişətdə təkcə neftdən deyil, təbii qazdan da istifadə etm əyi
bacarırdılar.
A zərbaycan hökm darı U zun H əsən A ğqoyunlunun sarayında V enesiya R espublikasının səfiri olm uş italiyalı
İosofato B arbaronun yol qeydlərində m araqlı m əlum atlar var. 1474-79-cu illərdə Təbrizdə A ğqoyunluların
sarayında yaşayan İosofato B arbaro B akı haqqında eşitdiklərini belə qələm ə alırdı: «D ənizin (söhbət X əzərdən
gedir) bu hissəsində B a-ka adlı
başqa b ir
şəhər
var,
dəniz
də
b una görə
B akı
dənizi adlanır, onun yaxınlığında
ucalan dağdan çox üfunətli yağ axır ki, onu gecələr çıraqlarda yandırırlar və ildə iki dəfə dəvələrin dərisinə
sürtürlər, çünki sürtm əsələr dəvələrdə qoturluq olar». İngilis m issioneri Con K artrayt 1560-cı ildə Bakıda
gördüklərindən yazırdı: «Bakının yaxınlığında yerin altından ...yerin səthinə çoxlu m iqdarda qara yağ çıxır və
ondan İranın h ə r yerində işıqlandırm a üçün istifadə olunur».
İngilis ticarət şirkətinin agenti C. D üket 1568-ci ildən 1574-cü ilədək davam edən səfərində B akı nefti barədə
bildirirdi: «Bu yağ evlərin işıqlandırılm ası üçün bütün ölkəyə xidm ət edir. Rəngi qaradır və «nefte» adlanır...».
X V II əsrdə m əşhur türk səyyahı Ö vliya Çələbi də B akı nefti haqqında m araqlı m əlum atlar verirdi: «Onu
Özbəkistan, Iran, K ürdüstan, G ürcüstan, D ağıstanla sərhəd qalalara göndərir və həm in yerlərdə işıqlandırm aq
m əqsədi ilə istifadə edirdilər. O, şəhər və qalaların m ühafizəsi üçün hərbi ehtiyat tədbiri kim i zəruridir». 1683-cü
ildə E.K em pfer A bşeronda neftin çıraqlarda və m əşəllərdə yandırılan yağ kim i işlədildiyini, gün altında qatılaşıb
bərkiyərək qır şəklinə düşənini isə kənd sakinlərinin yerin səthindən yığıb ham am qızdırm aq üçün arabalarda şəhərə
və uzaq kəndlərə apardıqlarını yazırdı. O qeyd edirdi ki, ağ neft əşyaları parıldatlam aq, lak hazırlam aq üçün də
işlədilir.
1730-cu ildə Q afqazda xidm ət edən m ayor İ.H erber də A bşeronda neftin istifadəsi barədə m əlum atlar verirdi:
«...bu n eft İranın bir çox vilayətlərinə daşmır, şam və ya çıraq yağı kim i istifadə olunur... N eft quyularının yanında
daim alovlanan torpaq var... bu alovda çoxlu əhəng yandırırlar».
Q eyd etdiyim iz kim i, atəşpərəstliyin geniş yayıldığı A zərbaycanda təbii qazların daim yanan ocaqları
m üqəddəsləş dirilirdi. A ncaq bəzi m ütəxəssislər bildirirlər ki, b ir çox m üəlliflərin bu yerlərin, həm çinin Suraxanı
qaz yataqlarının yalnız dini m ərasim lər üçün istifadə olunduğu barədə m əlum atlar həqiqətə uyğun deyil. Bu təbii
sərvət həm də təsərrüfat, m əişət işlərində tətbiq olunurdu. D ünya qaz sənayesi üzrə xüsusi tədqiqatlar aparan
professor KV. K ostin dünyada yaşayış və təsərrüfat işləri üçün təbii qazdan ilk dəfə azərbaycanlıların istifadə etdiyi
qənaətinə gəldi. 1741-ci ildə B akını ziyarət edən rus-ingilis ticarət şirkətinin rəhbəri İ.Q anvey də bildirirdi:
«...bakılılar hələ qədim zam anlardan təbii qazdan xörək hazırlanm asında, suyun qaynadılm asında, əhəngin
bişirilm əsində istifadə edirlər; Suraxanı ağ nefti isə nadir tapılan olub, m ü x təlif ölkələrə ixrac olunur; ondan
qıcolm a, daş xəstəlikləri və döş qəfəsi ağrılarında istifadə edirlər». 1784-cü ildə B akıda olmuş ingilis səyyahı
Q .F oster də bu haqda yazırdı.
1796-cı ildə təbiətşünas Fridrix B iberşteyn Q afqaza səyahəti zam anı öz elm i əsərlərində yazırdı ki, A bşeron
neftinin ən böyük bazarı G ilyandır, çünki onlar ipək alm aq üçün bəslədikləri baram aqurdlarını neftlə yem ləyirlər,
həm çinin inanclarına və y a əldə etdikləri təcrübəyə əsasən ham ı hesab edir ki, neft yeganə m addədir ki, ondan
evləri işıqlandırm aq üçün istifadə etdikdə yetişdirdikləri böcəklərə (baram aqurdlarına) ziyan vurm ur. B ir çox
xalqlar kim i A zərbaycan neftindən təbabətdən başqa, bağların, üzüm lüklərin ziyanvericilərdən qorunm asında da
istifadə ediblər. Qədim zam anlardan fərqli olaraq bu günüm üzdə neft m əişətdə yox, daha çox yanacaq istehsalında
istifadə olunur. Belə ki, dünyada hasil olunan neftin həcm inin 84% -i yanacaq istehsalına sə rf edilir. Qalan 16%-i
plastm as, kim yəvi həlledicilər, gübrələr, dərm an vasitələri və digər m əhsullar hazırlam aq üçün xam m al rolunu
oynayır.
T u lu q la r a d o ld u ru b dəvə k a r v a n la r ın a y ü k lə d ik lə ri N a fta la n n e ftin i öz v ə tə n lə rin ə a p a r ır , o n u n
k ö m əy ilə b ir çox x ə stə lik ləri m ü alic ə e d ird ilə r
Dostları ilə paylaş: |