T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

---

T.C. 
 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ 
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 
TARİH ANA BİLİM DALI 
 
DOKTORA TEZİ 
 
 
 
 
 
 
 
RUS KAYNAKLARINA GÖRE İLK MÜSLÜMAN 
TÜRK DEVLETİ: İTİL BULGAR DEVLETİ 
 
 
 
 
 
 
 
Hazırlayan 
Dinçer KOÇ 
2502060052 
 
 
 
 
 
 
Tez Danışmanı 
Prof. Dr. Abdülkadir DONUK 
 
 
 
 
 
İSTANBUL 2010
 

---

 

---

ÖZ 
RUS KAYNAKLARINA GÖRE İLK MÜSLÜMAN TÜRK 
DEVLETİ: İTİL BULGAR DEVLETİ 
 Dinçer KOÇ 
Bir müddet Avar Kağanlığı ve Gök-Türk Kağanlığı’nın hâkimiyeti altında 
kalan Bulgar boyları Kubrat Han’ın liderliğinde birleşerek 631 yılında Karadeniz’in 
kuzeyinde Büyük Bulgar Devleti’ni kurdu. Fakat Kubrat’ın ölümünden sonra 
oğulları anlaşamayarak devletin birliğini bozdu. Bu durumdan yararlanan Hazarlar, 
Bulgarlara saldırdı. Kubrat Han’ın oğullarından Asparuh kendine bağlı boylarıyla 
Hazar boyunduruğundan kaçarak Slavlarla meskûn olan Tuna Nehri dolaylarında 
681 yılında ayrı bir devlet kurdu. Kubrat’ın büyük oğlu Batbayan ise Hazarların 
hâkimiyetini tanıdı. Tam da bu sıralarda Bulgar boyları Orta İtil boylarına kitlesel 
olarak göç etmeye başladı. Hazar Kağanlığı’nın hâkimiyetindeki Bulgarların X. 
yüzyılın başlarına kadar devam eden dört büyük göç dalgasıyla Orta İtil’e 
yerleşmelerinden sonra bölgede Türkler nüfus olarak üstün duruma geldiler. Devlet 
geleneğine sahip olan Bulgar boyları yerli Fin-Ugorlar üzerinde Türk hâkimiyetini 
sağladı. X. yüzyılın başına gelindiğinde Bulgarlar artık büyük ölçüde Müslüman 
olmuşlardı. 922 yılında Bulgar İlteberi Almuş’un girişimiyle İslamiyet resmi devlet 
dini halini aldı. Bir müddet daha sembolik olarak Hazarların hâkimiyetinde kalan İtil 
Bulgar Devleti 965 yılında tamamen bağımsız hale geldi. Orta İtil’in doğu ile batı 
arasında işleyen ticaretin transit merkezi olması konumundan yararlanan Bulgarlar 
önemli ölçüde zenginleşerek büyük şehirler kurdu. Buna mukabil olarak iş kolları ve 
üretim faaliyetleri de gelişti.  İtil Bulgar toprakları Arap-İran bölgesi, Kuzey 
Kafkasya ve Orta Asya’dan gelen tüccarlar ile Batı ve Kuzey Avrupa’dan kürk başta 
olmak üzere getirilen malların buluşma noktası oldu. Böylece kalkınan devlet 
Rusların İtil’e doğru yayılmasına da engel olabildi. İtil Bulgar Devleti 1236 yılında 
Moğollar tarafından zapt edilene kadar 300 yılı aşkın bir süre Türk tarihinin en uzun 
ömürlü devletlerinden biri olarak Doğu Avrupa tarihinde parlak izler bıraktı.  
Anahtar Kelimeler: Türk, İslamiyet, İtil, Bulgar, ticaret, Ruslar, Hazarlar.  
 
iii 
 

---

ABSTRACT 
VOLGA BULGARIAN STATE: THE FIRST MUSLIM TURKISH 
STATE ACCORDING TO RUSSIAN SOURCES  
Dinçer KOÇ 
Bulgarian tribes who had been dominated by Avar and Gokturk Khanates by 
uniting under the leadership of the Han Kubrat founded the Great Bulgarian State in 
the north of the Black Sea in 631. However, after the death of the Han Kubrat his 
sons did not get on well and broke the unity of the state. With the advantage of this 
situation the Khazars attacked the Bulgarians. Asparuh who was the son of Kubrat 
Khan with his dominated tribes escaped from the yoke of the Khazars and formed a 
separate state with the Slavs who inhabited in the neighborhood of the Danube River 
in 681. Batbayan who was the eldest son of Kubrat recognized the dominance of 
Khazars. At those days, the Bulgarian tribes began to migrate massively to middle 
Povolje. After the Bulgarian’s, being under the dominance of the Khazar Khanate, 
four major waves of immigration to middle Povolje until the beginning of the X. 
century, Turks prevailed in the population. The Bulgarian tribes who had a long 
tradition of government provided Turkish ruling over the indigenous Finno-Ugor 
tribes. When it came to the beginning of the X. century, the Bulgarians had already 
been Muslims to a great extent. With the initiative of Bulgarian İlteber Almuş in 
922, Islam became the official state religion. The Volga Bulgarian state which 
stayed under the domination of the Khazars symbolically for some time, became 
completely independent in 965. The Bulgarians who benefited from the position of 
Povolje which was in the middle of east and the west of the transit trade, became 
rich significantly and founded large cities. On the other hand, business and 
production activities were developed as well. The Volga Bulgarian territory became 
the meeting point of the goods, fur being the first, between Arab-Iranian region, the 
traders coming from the North Caucasus and Central Asia and the Western and 
Northern Europe. Until it was conquered by the Mongols in 1236, The Volga 
Bulgarian state left behind brilliant traces as being the one of the most long-lived 
states in the Turkish history for over 300 years. 
Keywords: Turk, Islam, Volga, Bulgarian, Trade, Russians, Khazars. 
 
iv

---

ÖNSÖZ 
 
 Tezimizin 
amacı bugüne kadar ülkemizde pek fazla bilinmeyen İtil Bulgar 
Devleti tarihini ana hatlarıyla aydınlatmaktır. Bu anlamda tezimiz Bulgarların tarih 
sahnesine çıkışı, Orta İtil boylarına göç etmeleri, burada kurdukları devletin siyasi 
münasebetleri ve Moğol istilasının  İtil Bulgarlarına tesirlerini ele almaktadır. 
Bunlardan başka tezimizde İtil Bulgar Devleti’nin idari, askeri, iktisadi ve kültürel 
yapısına da değinilmiştir.  
Türk tarihinin birçok alanında olduğu gibi İtil Bulgarlarıyla ilgili olarak da 
Rusya’da pek çok araştırma yapılmıştır. Bu araştırmalar genellikle arkeolojik kazılar 
ve bunların sonuçlarıyla birlikte yürütülmüştür. Araştırmaların önemli bir kısmı 
Kazan Türkleri tarafından gerçekleştirilmiş olmasına rağmen onların çalışmaları da 
esasen Rusça olarak yayınlanmıştır. Böylece önemli eserler meydana getirilerek 
araştırmacıların hizmetine sunulmuştur. Bu anlamda İtil Bulgarlarıyla ilgili 
yapılacak bilimsel araştırmalarda Rusça bilinmesi zorunlu hale gelmiştir. Bu 
doğrultuda 2004-2006 yıllarında beni Rusya Federasyonu Tataristan Özerk 
Cumhuriyeti’ne ve Kırgızistan’a görevlendirerek Rusça öğrenme fırsatı sağlayan 
Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Başkanı Prof. Dr. Turan YAZGAN’a 
müteşekkirim. Tataristan’da görev yaptığım dönemde Devlet Gumaniter 
Enstitüsü’nde beraber çalışma  şansını elde ettiğim ünlü Tatar Türkolog Prof. Dr. 
Ferit HAKİMCANOV ve tarihçi Prof. Dr. Gamircan DEVLETŞİN bana yakın ilgi 
göstererek Bulgar-Tatar tarihi konusunda çalışma yapmam için teşvik ettiler. Onlara 
teşvik ve desteklerinden dolayı teşekkür borçluyum. Esasen Türkiye’de bugüne 
kadar yapılan tarih araştırmalarında  İtil Bulgar Devleti’nin genel tarihiyle alakalı 
herhangi bir doktora çalışması yapılmamış olması bizi bu konuyu araştırmaya 
yönelten bir diğer sebeptir. Bu yönde beni destekleyen hocam Doç. Dr. Mualla 
Uydu YÜCEL’e de teşekkür borçluyum. Araştırmam esnasında bana maddi destek 
sağlayan Türk Petrol Vakfı’nı da minnetle anmak isterim. 
Araştırmamın önünde duran en büyük engel tespit etmiş olduğumuz 
kaynakların teminiydi. Tataristan’da görev yaptığım esnada İtil Bulgarlarıyla alakalı 
olarak çok sayıda eseri de toplayarak getirmiştim. Ancak daha temin etmem gereken 
bazı Rusça kaynaklar vardı. Bu kaynakların bir kısmını öncelikle başta Türk Tarih 
 
v

---