T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

Kurumu Kütüphanesi olmak üzere Türkiye’deki diğer kütüphanelerden topladık. 
Fakat bazı eserleri Türkiye’de bulma şansımız olmadığı için Rusya’dan temin 
etmemiz gerekiyordu. Bu noktada Rusya’da tespit etmiş olduğum kaynakları bana 
temin eden dostum Babur BATURAY’a ve abim Sait KOÇ’a çok teşekkür ederim. 
Çalışmamızın her bir başlığı ayrı bir tez konusu olmakla birlikte gerek 
kaynakların yetersizliği gerekse de İtil Bulgar Devleti hakkında öncelikle genel bir 
tarih araştırmasının yapılmasının zorunluluğu bu çalışmamızın önceliğini 
belirlemiştir. Bu anlamda gerek tez planımın oluşturulmasında gerekse de 
çalışmamın her merhalesinde yol göstererek ve yazmış olduğum konuları 
üşenmeden okuyarak yanlışlarımı tespit edip düzelten muhterem hocam Yrd. Doç 
Dr. Ali AHMETBEYOĞLU’na şükranlarımı sunarım. Son olarak da bana desteğini 
esirgemeyen sayın danışman hocam Prof. Dr. Abdülkadir DONUK’a sonsuz 
teşekkür ederim. 
 
 Dinçer KOÇ 
İstanbul, 2010 
 
 
vi

---

İÇİNDEKİLER 
 
ÖZ ..............................................................................................................................iii 
ABSTRACT............................................................................................................... iv 
ÖNSÖZ ....................................................................................................................... v
 
İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………..vıı 
KISALTMALAR....................................................................................................... xi 
GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 
 
1. BÖLÜM 
BULGARLARIN KÖKENİ ve İTİL BULGAR DEVLETİ’NİN KURULUŞU...... 18 
U
1.1. Bulgarların Kökeni......................................................................................... 18 
1.1.1. Bulgarların Kuzey Kafkasya ve Karadeniz’in Kuzeyine Göçü .............. 18 
1.1.2. Kubrat Han ve Büyük Bulgar Devleti..................................................... 31 
1.1.3. Büyük Bulgar Devleti’nin Yıkılışı ve Bulgar Boylarının Hazar 
Kağanlığı’nın Hâkimiyetine Girmesi................................................................ 41 
1.2. İtil Bulgar Devleti’nin Oluşumu .................................................................... 46 
1.2.1. Bulgar Boylarının Orta İtil Bölgesine Göçü ........................................... 47 
 
1.2.1.1. Birinci Göç Dalgası ....................................................................... 48 
 
1.2.1.2. İkinci Göç Dalgası ......................................................................... 49 
 
1.2.1.1. Üçüncü Göç Dalgası ...................................................................... 54 
 
1.2.1.4. Dördüncü Göç Dalgası .................................................................. 55 
1.2.2. Orta İtil’de Bulgar Devletini Oluşturan Etnik Unsurlar ......................... 57 
1.2.3. İtil Bulgar Devleti’nin Kuruluşu............................................................. 64 
1.2.4. İtil Bulgar Devleti’nin Coğrafi Konumu................................................. 71 
 
1.2.4.1. İtil Bulgar Devleti’nin Sınırları ve Komşuları............................... 71 
 
1.2.4.2. İtil Bulgar Devleti’nin Coğrafi Bölgeleri ve Şartları..................... 79 
 
 
1.2.4.2.1. Zakamye .............................................................................. 80 
 
 
1.2.4.2.2. Predvoljye............................................................................ 81 
 
 
1.2.4.2.3. Predkamye ........................................................................... 84 
 
2. BÖLÜM 
İSLAMİYETİN KABULÜ VE İTİL BULGAR DEVLETİ’NİN SİYASİ 
MÜNASEBETLERİ ................................................................................................. 86 
2.1. İtil Bulgarlarının Müslümanlaşması ve İslam Âlemiyle Münasebetleri ........ 86 
2.1.1. İtil Bulgarları Arasında İslamiyetin Yayılışı........................................... 86 
2.1.2. İtil Bulgarlarının İslamiyeti Kabul Etmelerinin Sebepleri...................... 93 
2.1.3. Abbasi Halifeliği İle Siyasi Münasebet Kurulması ve İslamiyet’in Resmi 
Olarak Kabulü................................................................................................... 97 
2.1.4. İslamiyetin Resmi Olarak Kabulünün Sonuçları .................................. 100 
 
2.1.4.1. İtil Bulgarları Arasında İslamiyetin Kökleşmesi ......................... 103 
 
2.1.4.2. İtil Bulgarlarının İslamlaşmasında Hoca Ahmet Yesevi’nin Rolü ....
     .................................................................................................... 110 
 
2.1.4.3. İtil Bulgar-Karahanlı Münasebetleri............................................ 111 
 
2.1.4.4. İtil Bulgar-Gazneli Münasebetleri ............................................... 112 
2.2. X. Yüzyılda İtil Bulgar Devleti-Hazar Kağanlığı Siyasi Münasebetleri ..... 113 
2.3. İtil Bulgar-Rus Siyasi Münasebetleri........................................................... 120 
 
vii

---

2.3.1. İtil Bulgar-Kiev Rus Knezliği Siyasi Münasebetleri ............................ 120 
 
2.3.1.1. Kiev Rusyası’nın Kuruluşu ve İtil Bulgar-Rus Siyasi 
Münasebetlerinin Başlaması..................................................................... 121 
 
2.3.1.2. Kiev Knezi Vladimir’in İtil Bulgarları Üzerine Düzenlediği 985 
Yılı Seferi.................................................................................................. 124 
 
2.3.1.3. İtil Bulgarlarının Kiev Rusyasını Müslümanlaştırma Teşebbüsleri ..
     .................................................................................................... 129 
 
2.3.1.4. Kiev Knezi Vladimir’in İtil Bulgarları Üzerine 994 ve 997 
Yıllarında Yaptığı Seferler ....................................................................... 134 
 
2.3.1.5. 1006 Tarihli İtil Bulgar-Rus Ticaret Antlaşması ......................... 135 
2.3.2. İtil Bulgar-Vladimir-Suzdal Rus Siyasi Münasebetleri ........................ 137 
 
2.3.2.1. 1024 Yılında İtil Bulgarlarının Ruslara Büyük Yardımı ............. 137 
 
2.3.2.2. İtil Bulgarları’nın Murom Şehrini Fethetmesi............................. 138 
 
2.3.2.3. İtil Bulgarlarının Suzdal Topraklarını Fetih Teşebbüsleri........... 141 
2.3.2.4. Kıpçak Hanı Ayepa’nın İtil Bulgarlarınca Zehirlenmesi ve Suzdal 
Knezi Yuriy Dolgorukiy’in 1120 Yılı Seferi.................................................. 141 
 
2.3.2.5. İtil Bulgarlarının Yaroslav Seferi ................................................ 143 
 
2.3.2.6. Rus Knezleri’nin İttifaken İtil Bulgarları Üzerine Yapmış Oldukları 
Seferler (1164, 1172,1184, 1186 Yılları).................................................. 144 
2.3.3. Moğol İstilası Öncesinde İtil Bulgar-Rus Siyasi Münasebetleri........... 148 
 
2.3.3.1. Vladimir-Suzdal Knezi Vsevolod’un 1205 Yılındaki İtil Bulgar 
Seferi .................................................................................................... 148 
 
2.3.3.2. V. N. Tatişev’in İtil Bulgarlarının Ryazan’a Saldırdıklarına Dair 
Rivayeti .................................................................................................... 149 
 
2.3.3.3. İtil Bulgarlarının Ustyug’u Ele Geçirmeleri ................................ 150 
 
2.3.3.4. Rusların Bulgar Şehri Oşel’i Ele Geçirmesi................................ 151 
 
2.3.3.5. 1221 İtil Bulgar-Rus Barış Antlaşması........................................ 152 
 
2.3.3.6. İtil Bulgarları ile Ruslar Arasında Mordva Topraklarında 
Hâkimiyet Kurma Mücadelesi.................................................................. 154 
 
2.3.3.7. Hıristiyan Çilekeş Avramiy’in Bilyar’da Öldürülmesi................ 155 
2.3.3.8. 1229 İtil Bulgar-Rus Antlaşması ve Bulgarların Ruslara Gıda   
Yardımı .................................................................................................... 156 
2.4. İtil Bulgar-Macar Münasebetleri.................................................................. 159 
2.4.1. Bulgar Muhacirlerin Macaristan’a Göçü .............................................. 159 
2.4.2. Macar Keşiş Julyan’ın İtil Bulgar Ülkesine Seyahati........................... 160 
 
3. BÖLÜM 
MOĞOL İSTİLASI VE SONUÇLARI .................................................................. 162 
3.1. Moğolların Deşt-i Kıpçak Seferleri ve İtil Bulgar Devleti’nin Yıkılışı....... 162 
3.1.1. Moğolların 1223 Yılındaki Deşt-i Kıpçak Seferi ve İtil Bulgarları 
Tarafından Yenilgiye Uğratılması .................................................................. 162 
3.1.2. Moğolların II. Deşt-i Kıpçak Seferi ve İtil Bulgarlarınca Durdurulmaları.
     .................................................................................................... 166 
3.1.3. Moğolların 1232 Yılında Yaptıkları İtil Bulgar Seferi ......................... 169 
3.1.4. İtil Bulgar Ülkesinin Moğollar Tarafından Zapt Edilmesi ................... 173 
3.1.5. İtil Bulgarlarının Moğol Esaretine Karşı Bağımsızlık Girişimleri ....... 180 
 
3.1.5.1. 1240 Yılı Ayaklanması ................................................................ 180 
 
viii

---