T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

ifadelerindeki satır aralarından aldıkları bilgilerle İtil Bulgar tarihinin çeşitli 
yönlerini aydınlatmaya çalışmışlardır. Bundan dolayı çalışmamızda Rus 
kroniklerinin yorumlarını ifade eden araştırma eserlerle birlikte kullanmayı uygun 
gördük. Rus kroniklerini özellikle Rus-Bulgar münasebetleri başlığında kullandık. 
Çünkü bu konuda ne yazık ki, kroniklerin dışında onların verdikleri bilgileri 
destekleyecek kaynaklar henüz bulunmamıştır. IX. yüzyılın ortalarından başlayarak 
XVIII. yüzyıla kadar olan Rus tarih sürecini aktaran kroniklerin en eski yazmaları 
olarak ancak XIV. yüzyıla ait olanları günümüze kadar ulaşmıştır. Rusya’nın çeşitli 
bölgelerinde yazılan Rus kronikleri 1841 yılından itibaren toplanarak bir araya 
getirilip yayınlanmaya başlanmıştır. Türk tarihiyle ilgili oldukça kıymetli bilgileri 
ihtiva eden Rus kroniklerinin İtil Bulgarları da dâhil Türklerle alakalı olarak Moğol 
istilasına kadar olan süreçte bahsi geçen metinleri İstanbul Üniversitesi Genel Türk 
Tarihi Ana Bilim Dalı öğretim üyelerinden Doç. Dr. Mualla Uydu Yücel tarafından 
Türkçeye tercüme edilmiş ve daha sonrada TTK tarafından yayınlanmıştır
34
. Onun 
bu çalışması araştırmamıza büyük kolaylık sağlamıştır. Onun çalışmasının dışında 
kalan bazı metinler de tarafımızca çevrilmiştir. Rus kroniği olarak ifade 
edebileceğimiz bir eser de 1564 yılında yazıldığı tahmin edilen “Kazanskaya 
İstoriya” (Kazan Tarihi) adlı anonim eserdir. Eserde daha çok Rusların Kazan 
Hanlığı’nı zapt etmesi konu edilmiş ise de Bulgar şehriyle ilgili bilgiler de içermesi 
bakımından çalışmamız açısından mühimdir
35
.  
İtil Bulgarlarının tarihinin bilimsel olarak araştırılmasına XVIII. yüzyılın 
Rus saray tarihçisi V. N. Tatişçev tarafından başlatıldığı düşünülmektedir
36
. V. N. 
Tatişçev 1768 yılında ilk yayınını yapmış olduğu eserinde çok sayıda kadim Rus 
kronikleri ve İtil Bulgarlarının hayatına dair önemli hadiseleri içeren bir takım başka 
kaynakları kullanarak bilgiler vermiştir. Onun verdiği bilgiler esasen Bulgar-Rus 
siyasi ve ticari münasebetlerini ilgilendirmekle birlikte Bulgar, Bilyar, Jukotin ve 
Oşel gibi farklı Bulgar şehirleriyle ilgili ilginç bilgileri de ihtiva etmektedir. Bundan 
                                                 
34
Mualla Uydu Yücel, İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler, Ankara, AKDTYK TTK Yayınları, 2007. 
35
Kazanskaya İstoriya, Podgatovka Teksta, Vıstupitelnaya Statya i Primeçaniya G. N. Moiseevoy, 
Pod Red. V. P. Adrianovoy-Perets, Moskova-Leningrad, İzd. AN SSSR, 1954. 
36
Huzin, Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya, s.8. 
 
8

---

dolayı araştırmamızın ana kaynaklarından birini de onun eserinin özellikle 2, 3 ve 4. 
ciltleri oluşturmaktadır
37
.  
1804 yılında Kazan Üniversitesi’nin kurulmasından sonra İtil Bulgarlarının 
tarihiyle ilgili bilimsel çalışmalar hız kazandı. Bu üniversitenin hocalarından H. M. 
Fraehn Bulgar basımı paraları ilk defa tespit eden araştırmacı olmuştur
38
. Böylece 
kaynaklar birikmeye başlayınca Rus tarihçisi V. V. Grigoryev henüz 1836 yılında 
Arap-Fars yazarların eserleri ve nümizmatik verilere dayanarak İtil Bulgar Devleti 
ile alakalı bir çalışma yaptı
39
. XIX. yüzyılda  İtil Bulgar arkeolojik eserlerinin 
araştırılması çalışmaları da hız kazandı. Bu yönde P. Kondırev, M. Rıbuşkin, A. 
Vtorov, A. Artamev, İ. Berezin, K. Evlentev v.d. araştırmacıların yayınları çıkmaya 
başladı
40
.  İtil Bulgarlarının tarihini öğrenmek hususunda sonraki çalışmaların 
yönünü belirlemek üzere 1877 yılında Kazan’da toplanan “IV. Bütün Rusya 
Arkeoloji Toplantısı” gerçekleştirildi ve burada Kazan Üniversitesi profesörü S. M. 
Şpilevskiy’in o ana kadar İtil Bulgar Devleti üzerine yazılmış en içerikli ve bilimsel 
eserinin yayınlandığı ilan edildi
41
. Yazılı, arkeolojik, nümizmatik, halk bilimsel ve 
epigrafik kaynaklara dayanan S. M. Şpilevskiy’in geniş bir şekilde istifade ettiğimiz 
bu eseri bugün dahi ehemmiyetini korumakta ve İtil Bulgarlarıyla ilgili bir başvuru 
kaynağı olarak araştırmacılar tarafından müracaat edilmektedir. “IV. Arkeoloji 
Toplantısı”nda aynı zamanda Kazan Üniversitesi Arkeoloji, Etnografi ve Tarih 
topluluğunun kurulmasına karar verildi. 1878 yılında İtil Bulgar arkeolojik eserlerini 
incelemeye başlayan topluluğun araştırmacıları arasında yer alan ilk Tatar 
tarihçilerinden  Şehabeddin Mercani 1885 yılında  İtil Bulgarları da dâhil Kazan 
Tatarlarının tarihiyle ilgili hem de Tatar Türkçesiyle oldukça başarılı bir eser 
yayınladı
42
.  Ş. Mercani’nin Tatar Türkçesiyle yazmış olduğu bu eseri Mustafa 
                                                 
37
V. N. Tatişçev,  İstoriya Rossiyskaya, T. II, Moskova-Leningrad, 1963; aynı yazar, İstoriya 
Rossiyskaya S Drevneyşih Vremen, T. III-IV, Moskova-Leningrad, İzd. Nauka, 1964. 
38
S. M. Fraehn, “Drei Münzen der Wolga-Bulgaren aus dem X Jahrhundert”, Memoires de I’Acad. 
İmper. Des sciences, VI serie, T.I, S.Petersburg, 1832. 
39
V. V. Grigoryev, Voljskie Bulgarı,  Rossiya i Aziya. Sbornik İssledovaniy i Statey Po İstorii, 
Etnografii i Geografii, Napisannıh v Raznoe Vremya V.V. Grigoryevım, S.Petersburg, 1876. 
40
Huzin, Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya, s.12. 
41
S. M. Şpilevskiy,  Drevnie Goroda i Drugie Bulgarsko-Tatarskie Pamyatniki v Kazanskoy 
Gubernii, Kazan, 1877. 
42
Şehabeddin Mercani, Mustafâdü’l-Ahbâr Fi Ahvâli Kazan ve Bulgar, Kazan, 1885. 
 
9

---