T. C. Marmara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İlahiyat anabiLİm dali

 
36
sonuçlarını bu durumda görmenin imkânsızlığı ortaya çıkmaktadır. Ayrıca demografik 
durumunun değişkenliğini kesin olarak ortaya çıkarmak için XVII. yüzyıla ait kesin 
rakamlar da zaten arşivlerde bulunmamaktadır. Son 20–30 yıldır araştırmacılar ilmî 
araştırmalarda Vilayetlere bağlı Rusya Umum Müfettişlerinin 1716–1858 tarihleri 
arasında ayrı ayrı halklarla ilgili tuttukları teftiş bilgilerini kullanmaktadırlar.
89
 
 
                                                 
89
 Bkz. Harita 3; Harita 4; ve Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya…,  s. 151. 

---

 
37
Tablo 3 : İdil-Ural Bölgesinin Kuzey Guberniyalarında Nüfus 
Guberniya Tatar  Başkurt Çuvaş Mordvan
Mari 
Udmurd 
Rus 
Ukrayn Toplam 
 ahali 
Türk-Fin 
Ugorlar 
Vyatka 
125 514 
(4,1) 
13 909 
(0,5)  
80 
- 
34 
- 
144 918 
(4,8)  
377 893 
(12,4)  
2 347 169 
(77,4)  
95 
- 
3 030 831 
- 
662 348 
(21,8) 
Perm 
46 711 
(1,6) 
85 395 
(2,9)  
67  
- 
65 
- 
15 687 
(0,5) 
6 505 
(0,2) 
2 705 327 
(90,3)  
2 028 
- 
2 994 302 
- 
154 430 
(5,2)  
Kazan  
675 419 
(31,1)  
38  
- 
502 042 
(23,1)  
22 187 
(1,0)  
122 717 
(5,6)  
9 676  
(0,5)  
832 475 
(38,3)  
789  
- 
2 170 665 
- 
1 332 082 
(61,3)  
Ninniygor
od  
41 339 
(2,6)  
- 
 
234  
53 093 
(3,4) 
6 704 
(0,4) 
- 
1 476 391 
(93,1)  
253  
1 584 774 
101 371 
(6,4)  
Penza  
58 530 
(4,0)  
23 8 
187 
862 
(12,7)  
10 
5 
1 220 080 
(83,0)  
1 031 
1 470 474 
246 438 
(16,7)  
Orenburg  92 926 
(5,8)  
254 561 
(16,0)  
5 064 
(0,3)  
38 403  
(2,4) 
20 
109 
1 126 040 
(70,4)  
41 541  
 
1 630 434 
391 083 
(24,5)  
Ufa  
184 817 
(8,4)  
899 910  
(40,9) 
60 616 
(2,8) 
37 289 
(1,7) 
80 608 
(3,7) 
22 501 
(1,0) 
834 135 
(37,9)  
4 996 
 
2 196 642  1 285 741 
(58,5)  
Samara  
165 191 
(6,0) 
52 242  
(2,1) 
91 839 
(3,3) 
238 598 
(8,7) 
25  
2 118 
(0,08) 
1 775 839 
(64,5)  
119 301  2 751 336 
555 013 
(20,2)  
Saratov  
94 693 
(3,93) 
1 262  
14 403 
123 893 
(5,14)  
21  
68 
1 846 436 
(76,7)  
149 291 
 
2 405 829 
234 344  
(9,7)  
Simbirsk    133 997 
(8,8) 
20 159 
766 
(11,5) 
188 980 
(12,4)  
13 
15 
1 038 493 
(68,8) 
1 271 
1 527 848 
482 773 
(31,8)  
Toplam 
Nüfusu  
1 619 117 
(7,4)  
1 312 360 
(6,0) 
834 119 
(3,8)  
894 404 
(4,1)  
370 723 
(1,7)  
418 894 
(1,9) 
15 202 385 
(70,0)  
320 696 
(1,5)  
21 732 
846 
(100,0)   
5 445 617 
(25,0) 
Rusya İmparatorluğu 1897 Genel Nüfus Sayımına göre İdil – Ural Bölgesinin ayrıntılı nüfus 
dağılımı: R. G. Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya i Yujnogo Urala, Moskova 1992, s. 148.  
Orta  İdil bölgesindeki Ruslar ve gayrı Rusların nüfus hareketlerindeki hızlı 
değişim, XVI. yüzyılın ikinci yarısı ve XVII. yüzyılın başlarında görülmektedir. XVIII. 
yüzyılın ilk on yılında da bu hareketlilik devam etmiş ve Ural çevresi ile İdil nehrinin 
sağ sahillerini kapsamıştır. Fakat Ural çevresi ve Güney Ural'a asıl yerleşim XVIII. 
yüzyılın ikinci çeyreğinden başlayarak XX. asrın başlarına kadar sürmüştür. Göç 
hareketi, böylece, batıdan doğuya doğru yönelmiştir. Bu süreç sürekli değişerek bazen 
hızlı, bazen yavaş 300 yıldan fazla devam etmiştir.
90
 
Orta İdil'de XVII. yüzyılın son çeyreği ve XVIII. yüzyılın birinci yarısında Rus 
nüfus yerli nüfus ile eşitlenmiştir. XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren de 3. 
bölgede ve İdil'in sağ sahillerinde, eski Kazan hanlığının merkezinde demografik 
fazlalık oluşturmuştur.
91
 Tablo 4 bölgenin batı ve merkezini bütün olarak göstermekte, 
ayrı ayrı etnik alanların bilgisini vermemektedir. Bu nedenle bütün bölgede Rus 
nüfusun yerel nüfusa kesin olarak hâkim olduğu süreci takip etmek zordur. Kuzeydeki 
Rus göçmenlerin kuzey yolundaki hareketlerini dikkate almazsak, ahalinin etnik 
                                                 
90 
Kuzeyev, a.g.e., 152. 

---

 
38
yerleşimin tablodaki yıllar içinde yavaş değiştiğini görmekteyiz. Çünkü Rus köylüleri, 
Rus Kazakları ve diğerleri XVII. yüzyılda uçsuz bucaksız toprakları olan Sibirya’ya 
gidiyorlardı. Kama sahillerinde sadece bu geniş göç hareketine iştirak etmeyen Rusların 
küçük bir kısmı yerleşmiştir ve buraya yerleşenler genelde memur ve askerdir.
92
  
Tablo 4: Rus Nüfusun 50 Yıl Ara İle İdil Bölgesine Göçü 
 
Bölgeler 
1678 yıl 1719 
yıl 1762 
yıl 
Temnikova  
1:1 1:1 1:3,5 
Kazan  
4:1 1,5:1 1,1:1 
Şaçkin ve Tambov 
Bilgi yok. 
1:1,8 
1:3,5 
Vyatski 
100:1 100:1 100:1 
       Kappeler, Rusland als Vielvölker Reich: Enstehung, Geshicte, Zerfall, Munich 1992, s. 327 
 
P. A. Sidorov’un hesaplamalarına göre “XVIII. yüzyılın son çeyreğinde Çuvaş 
bölgesinde tarıma uygun alanlarda kilometre kare başına 34 nüfus”
 93
 düşmektedir. 
XVIII. yüzyıl için bu rakam kilometre kare bazında oldukça yüksektir ve bu da Orta 
İdil'de tarımın gelişmiş olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Tarımın 
gelişmişliği ve toprağın verimi batıdaki Rusları bu topraklara çeken nedenlerden biridir.  
Yöneticilerin baskısı, acımasız kanunlar, malî ve adlî işlere bakan memurların 
zulmü ve yerli halkların zorla hıristiyanlaştırılması burada yaşayan asıl unsuru çok 
etkilemiştir. Nitekim bu faktörler, XVIII. yüzyılda yerli nüfusun kendi topraklarından 
kütlesel bir şekilde göç edip gitmelerine neden olmuştur. 1720 yılından 1775 yılına 
kadar A. Kappeler’in hesaplamalarına göre “Orta İdil boyundan Ural ve Ural çevresine 
Rus olmayan başta Mari, Çuvaş ve Mordva yaklaşık 100 bin köylü”
 94
 taşınmıştır. 
XVIII. yüzyılın sonlarında köylülerin göç nedenleri ekonomik durumlarıyla da ilgilidir 
ve bu göçle İdil, Ural ve Aşağı Ural'da arzu ettikleri topraklara sahip olmayı; vergi 
zulmünden kurtulmayı, özgürlüğe kavuşmayı amaçlamışlardır. 
95
 
                                                                                                                                               
91
 Kuzeyev, a.g.e., s. 151 Bakınız;  Tablo 4,  Bu tablo 1678, 1719 ve 1762 yılları arasındaki Rus ve Rus olmayan 
nüfusun değişim sürecini işlemektedir. 
92 
 Kuzeyev, a.g.e., s. 151. 
93
 Kuzeyev, a.g.e., s. 151  
94
 Kuzeyev, a.g.e., s. 152 
95
 Kuzeyev, a.g.e., s. 152 

---