T. C. Marmara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İlahiyat anabiLİm dali

 
56
üstünlüğü olan bölgeler, özellikle İdil, Oka ve Tsena nehri sahillerindeki topraklarda 
meydana gelmiştir. Ninniygorod, Penza vilâyetleri bu özelliktedir. İkinci olarak çok 
etnikli bölgelerde nüfuslar birbiri içine girmiştir. Bu bölgelerde Başkurtlar, Ruslarla 
çizgili  şekilde birbirini aşarak iç içe girmişler, aynı  şekilde Tatarlar, Udmurdlar, 
Mariler, Çuvaşlar, Mordvalarla da aynı köyleri paylaşmışlardır. Bu iki bölge arasında ve 
daha kuzey bölgelerde eski etnik alanlara yerleşim nedeniyle yeni karışık Mari, 
Udmurd, Tatarlardan oluşan bölgeler oluşmuştur. Bu durumu İdil-Ural bölgesi içinde 
demografik özellikli 3 alt bölgenin bulunması kanıtlamaktadır. Bölgenin batısında İdil, 
Oka, Tsena nehirleri arasında Batı bölgesi; merkez ve kuzeyde İdil–Kama bölgesi; Ural 
etrafı ile Güney Ural'da, Doğu bölgesi.
169
 
1833 yılından 1857 yılına kadar İdil-Ural Bölgesinde Tatarlar % 39, Ruslar, 
Udmurdlar ve Mariler % 16 ile % 23 artmıştır. Bu oranlar da Rusya’daki ortalama artış 
rakamı olan % 16,7’ye oldukça yakındır. Çuvaşlar bu dönemde en az artışı gösteren 
topluluktur ve % 9 artmıştır.
170
 Yine bu yıllar arasında Başkurtların artış oranı % 
39'dur.
171
 
XIX. yüzyılın birinci yarısında bölgedeki Türk nüfusu artışı, Rusya 
ortalamasına göre oldukça yüksektir. Rusya'da bu dönemde ortalama artış  yıllık % 
1.27’dir; % 2 gibi yüksek rakamı bulmuştur. Aynı artış Fin-Ugor kavimlerinde de 
görülmektedir. Fin-Ugorlar'da bu dönemde yıllık ortalama artış % 1.80'dir. XIX. 
yüzyılın ikinci yarısında bölgede nüfus artışı yavaş yavaş azalmıştır ancak yine de 
Rusya ortalamasından yüksektir. Bu dönem artış artış Fin-Ugorlar için % 1.55 Türkler 
için ise % 1.75'dir. “XVIII. asrın son çeyreğinde Tatarların ve Başkurtların hızlı 
artışında zengin toprakların kazandırdığı maddi refah, yaşam tarzı ve ciddî şekilde 
temizlik kaidelerine uymak en önemli etkenlerdir. Fin-Ugor soylu halkların ve 
Çuvaşların nüfus artışındaki durgunluk ise orman ve bataklık yerlerin tarıma elverişli 
olmaması ve bölge dışına yapılan göçlerdir.”
172
  
                                                                                                                                               
168
 Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljyaı…, s. 170. 
169 
Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya ..., s. 170. 
170
 Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya…, s. 170. 
171
 A. G. Raşîn, Naselenie Rossii za 100 let,  s. 41. 
172 
Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya.., s. 171; Tablo 8 

---

 
57
Tablo 8:  XIX. Asrın 2.Yarısında Rus Toplam Nüfusuyla İdil-Ural Halkları 
Nüfusunun Karşılaştırması Bin Kişi %. 
 
İçinde 
Teftiş sayım Bütün 
Ahali 
Ruslar UdmurdlarMordva Mariler Tatarlar Çuvaşlar Başkurtlar
X.teftiş 1858 yılı 
bütün Rusya’da  
% lik sonuç 
 
75 927100 
34826 
45,92 
251 
0,33 
710 
0,94 
254 
0,33 
1954 
2,57 
522 
0,69 
545 
0,71 
Sayım 1897 yılı 
Bütün Rusya’da  
% lik sonuç 
 
12 8223100 
55692 
43,43 
421 
0,33 
1024 
0,80 
375 
0,29 
3975 
3,10 
844 
0,66 
1311 
1,02 
Kabuzan,  İzmenenya v razmişenii naseleniya Rossii v XVIII pervoy polavine XIX. veka, s. 
194 
 
İdil Ural bölgesinin göçler sebebiyle farklı etnisiteli alanlara sahip olması 
kültürlerin de iç içe geçmesine neden olmuştur. Bu bölgelerden biri de İdil’in dağlık 
tarafı idi, burada Çuvaşların ilerlemesi dağlık Marilerin bir kısmının “çuvaşlaşması” 
sayesinde olmuştur. Fakat aynı zamanda Çuvaşların dağlık Marilerin kültüründen 
etkilenmesi de kaçınılmazdır. Çeptsı nehri havzasında Beşermyanların 
“udmurdlaşması” Udmurdların bir kısmının Türk kültürüne dâhil olmaları süreci de 
yaşanmıştır. XVIII. yüzyılın sonları XIX. yüzyılın başlarında Tatar nüfusun birden 
artışına V. D. Dmitriyev Kama önüne yerleşmiş Çuvaşların büyük kısmının 
Tatarlaşması suretiyle olduğunu söylemektedir.
173
 
  
XIX. yüzyılın birinci yarısında “yeni hıristiyanların” bir kısmı hıristiyanlıktan 
vazgeçerek islamlaşarak Tatarlar arasında karışmışlardır, bir grubu da Güney Ural'da 
Başkurtlar arasında erimişlerdir. XVIII. yüzyıl ve XIX. yüzyılın ilk yarısında Kama 
nehrinin doğusundaki alanda yaşayan Tatar ve Başkurtlarla buraya göç eden yeni etnik 
gruplar karışarak Tatarların ve Başkurtların nüfus artışında etkili olmuştur. 
174
 
Demografik bilgilerin gösterdiği bir diğer sonuç; Başkurt ve Tatar nüfus 
artışında Fin–Ugor ve Çuvaşlar asimilasyonu önemli bir etkindir. XIX. yüzyılın ikinci 
yarısında Rusya toplam nüfusu içinde bölge halklarının oranının değişmesi de bunu 
açıklamaktadır. 40 yıl zarfında, 1857 yılından 1897 yılına kadar Fin–Ugor ve 
                                                 
173 
V. D. Dimitriyev, O postlennıh etopah etnogeneza Çuvaşey//Bolgarii i Çuvaşii, Çeboksarı 1984, s. 40-43.  

---

 
58
Çuvaşların oranı ya değişmemiş ya da azalmıştır. Tatar ve Başkurtların oranı ise 
devamlı artmıştır.
175
    İdil-Ural bölgesinde, XVI – XIX. yüzyıllarda oluşan demografik 
süreç sosyal, etnik ve kültür tarihinde önemli etkenlerden biri olmuştur. XIX. yüzyıldaki 
nüfus yapısı ise XX. yüzyılda fazla bir değişim göstermeden sürmüştür. Bölgenin 
nüfusu XX. yüzyılın ikinci yarısına kadar köylerde yaşamaktadır. Vilâyetler ortalaması 
91.86'dır. Fakat Ufa vilâyetinde nüfus yapısı daha karışık olduğu için ortalama biraz 
daha yüksektir (% 95).
176
 
TABLO 9 : 1897 YILINDA İDİL-URAL BÖLGESİNİN ŞEHİR NÜFUSU. 
Şehir Tatar 
Başkurt Çuvaş Mordva Mari Udmur
d 
Rus Ukrayna 
Diğerleri Toplam
Kazan 
28520 
33 501 77 217 89 
95402 685  4435 
129959
Çeboksarı 
5 - 
439 
1 
11 - 
4268 
1 13 
4738 
Çarevakok
şay 
10 - 
1 
5 
93 - 
1519 
1  29 
1658 
Saransk 
65 - 
1 
71 - - 
14353 
7  87 
14584 
Yelabuga 
498 16 
-  2  5  37 9156  7 
43  9764 
Aşağı 
Novogorod 
912  - 31 60 20 
- 
84759 
150  4121 
90053 
Penza 
387 9  3 224 6  5 
57519 
186  1642 
59981 
Perim 
1263 
45 
1 - 
6 - 
41902 
73 
1915 
45205 
Simbirsk 
2191  1  303 189  2 
6 37785 252 
955 41684 
Samara 
2301 28  87  636  7  16 82907 402  3615 89999 
Orenburg 
11306 1411  24 
896 
12 
85  54756  811 
3124  72425 
Ufa 
2524 
3151 
40 28 47  1 
42062 43  1379 
49275 
Saratov 
1711 
21 26 394 11 64 
121720
1159 1204 
137147
Toplam 
TEB 
şehirlerinde 
51693 4715 1457 2583  437  303 648108
3777  33399 746472
       Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya i Yujnogo Urala, Moskova 1992, s. 174.  
 
Orta  İdil sahillerinde ve Güney Ural'da şehirler Rusların ağırlığında bir nüfus 
yapısıyla oluşmuş ve gelişmiştir. XVIII. yüzyılda  şehirleşme en güçsüz dönemindedir. 
                                                                                                                                               
174
 R. G. Kuzeyev, Çislennost Başkir…, s. 359.  
175
 V. M. Kabuzan, İzmeneniya v udelnım vse i territoryalnım razmişenii Russkogo naseleniya Rossii v XVII pervoy 
polovine XIX v. s. 194-195, Kuzeyev, İstoriçeskaya etnografiya Başkir.., s. 3-7; Kuzeyev, Narodı Srednego 
Povoljya…, s. 172. 

---