T. C. Marmara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İlahiyat anabiLİm dali

 
59
XVI – XVII. yüzyıllarda askerlerin ve devlet memurların kuvvetlendirdiği şehir hayatı 
XVIII. yüzyılda bu özelliğini de kaybetmiş dahası sanayileşme ve ticaret de aktif 
olmadığı için şehirler küçük kalmıştır. 
177
 İdil-Ural bölgesinin XVIII. yüzyılda en büyük 
şehri Kazan'dır. 1767 yılında Kazan’da 21.172 nüfus vardır ve XVIII. asrın sonlarında 
bu rakam 25–26 bine çıkmıştır. 1801 yılında ise bu rakam 50 bin civarındadır.
178
 XVI. 
yüzyılda vaftiz olmayı kabul etmeyen ancak devlete itaat eden Tatarlar için Kazan 
şehrinin kenarında bulunan Kaban gölü arkasında bir yer ayrılmış ve daha sonra buraya 
Eski Tatar kasabası olarak adlandırılmıştır. Kasabadaki Tatar nüfusu XVI. yüzyılda 6 
bin kadardır
179
 ancak yüzyıl sonra yani XVII. yüzyılda buradaki nüfus azalmış ve 2 
binlere düşmüştür.
180
 
1686 yılındaki af fermanı Eski Tatar kasabası Tatarlarına şehirde ticaret yapma 
izni vermiştir ve bu tarihten sonra şehirdeki nüfuslar yavaş yavaş artmıştır. XVIII asrın 
sonunda Kazan'da nüfus 5 bin kişi olmuştur.
181 
Bu Tatarlar Kazan'ın ticaretinde önemli 
bir yere sahip olmuşlar ve ticaretin yanında köyleriyle de ilişkilerini canlı tutarak hem 
köylerde hem de şehirlerdeki sosyal hayatta birinci derece rol oynamışlardır. 
182
 
Diğer  şehirler Kazan'a göre nüfus olarak oldukça küçüktür; XVIII. yüzyılın 
sonlarında meselâ Ufa'nın  şehri nüfusu 2395'tir.
183
 Bu rakamın tamamına yakını da 
Ruslardan oluşmaktadır. Nitekim Ufa Rus istilâsından sonra, vaftiz edilen Tatarlara ve 
devlet memurlarına Rus devleti tarafından hediye olarak verilmiştir.
184
 
Beşinci teftiş (1795) sonuçlarına göre Çuvaş topraklarında bulunan şehirlerden 
Çeboksarı 4696, Alatur 2597, Tsivilsk 862, Yadrin 1431 kişi yaşamaktadır. Çuvaş 
topraklarındaki  şehir nüfus oranı % 3,2’dir ve nüfusun tamamı Rustur. Bölgenin diğer 
                                                                                                                                               
176
 Bakınız,  Tablo 9; 1897 yılı genel nüfus saymına göre İdil-Ural bölgesindeki vilâyetler bazında  şehirlerin nüfus 
yapısını gösteren tablodur; Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya…,  s. 173 
177
 Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya .., s. 173. 
178 
Kazankaya İstoriya, (hazırlayan G. N. Moiseyevoy) Moskva; St. Petersburg 1954, Kniga 1, s. 120. 
179 
İstoriya Kazani, s. 84. 
180 
a.g.e., s. 94. 
181
 a.g.e., s. 97, 120. 
182
 D. M., İshakov, “Tatarskoe naseleniye goroda Kazani vo vtoroy polovine XVI naçale XX veka 
etnodemografiçeskiy obzor”, Novoe v arheologii v etnografii Tatarii, Kazan 1982, s. 3-5 
183 
İstoriya Ufı, 2.İzd., Ufa, 1984, s. 74. 
184 
“Otvodnaya kniga po Ufe”; Tekst. F. Demidovoy iz istorii feodalizma i kapitalizma v Başkirii, Ufa, 1971, 280–283 

---

 
60
alanlarında da durum aynıdır. Mari toprakların da şehir ahalisi sadece Ruslardır ve şehir 
nüfusu oranı % 4'tür.
 185
 
XVIII. yüzyılın sonlarına kadar şehirler ve dağlık alanlar Rusların yerleşim 
merkezi olarak gelişmiştir. Türk ve Fin–Ugor soylular bu yıllara kadar tamamıyla 
köylerde yaşamaktadır. Durum ancak XIX. yüzyılın ikinci yarısında değişmiş; 
köylerden şehre göçler başlamış ve yerel nüfus şehirlerde XX. yüzyılın ikinci yarısında 
Rus nüfusunu yakalamıştır.
186
 
XIX. yüzyılda bölgenin şehir ahalisi hızla çoğalmıştır. Meselâ Kazan nüfusu, 
1801 yılından 1897 yılına kadar yaklaşık 3 kat artmıştır. Çeboksarı, Çarevokokşaysk 
(Yoşkar-Ola) ve Saransk bu dönemde de küçük şehirler olarak kalmıştır.
187
 Bölgede 
önemli olan 6 şehirden; XIX. asırda Kazan, Orenburg ve Ufa büyümüştür.
188
 1897 
yılında yapılan nüfus sayımları sonuçlarına göre Avrupa Rusyasında  şehir nüfusu 
ortalaması % 12.89'tür.
189
 
İdil Ural bölgesinde ise ortalama % 5 kadardır.
190
 
Tablo 10: Köy Ahalisi İdil– Ural Bölgesi 1897 Yılı Bilgileri 
Guberniyalar Tam 
sayı kişi % 
lik 
oranı 
Kazan 
1,985 077 
91,5 
Ninniygorod 
1,441 743 
91,0 
Orenburg 
1,447 544 
90,5 
Penza 
1,330 636 
90,5 
Perm 
2,814 933 
94,0 
Samara 
2,592 494 
94,2 
Saratov 
2,096 280 
87,1 
Simbirski 
1,419 729 
93,0 
Ufa 
2,089 339 
95,0 
       Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya i Yujnogo Urala, Moskova 1992, s. 173.  
                                                 
185
 Kuzeyev, a.g.e., s. 173 
186 
Kuzeyev, , Narodı Srednego Povoljya.., s. 174; Bakınız, Tablo 11; 1897 yılı itibariyle meslekleri göstermektedir. 
187
 Bakınız, Tablo 9. 
188
 Kuzeyev, , Narodı Srednego Povoljya.., s. 174. 
189
 A.G. Raşîn, Naselenie Rossii za 100 let, s. 98. 
190
 İdil-Ural Bölgesi köy nüfusu dağılımı için bakınız; Tablo 9 

---

 
61
1914 yılı 1 Ocak’ta Avrupa kısmındaki 50 vilâyette şehir nüfusu % 184,2 
artmış ve toplam nüfus içinde % 15,3 oranına gelmiştir.  İdil–Ural bölgesinde şehir 
ahalisi nüfusu Kazan vilâyetinde % 9,8, Ninniygorod'da % 8,7, Perm’de % 6,3, 
Vyatka’da % 3,4, Orenburg’da % 12,3, Ufa’da % 6,1, Simbirsk’de % 7,3 ve Samara’da 
% 6,4’tür. Bölge ortalaması % 7,5’tir. Bu göstergelere göre Avrupa Rusyası  İdil-Ural 
bölgesine göre iki kat daha hızla şehirleşmiştir.
191
 
 
Türk ve Fin-Ugor soylu halklar bölgede toplam şehir nüfusunun 746,5 
binin sadece 61,2 binini oluşturuyordu ve bu da oran olarak % 8,2’ye denk 
gelmekteydi.  Şehirde yaşayan Türklerin nüfusu 57,8 bindi ve bu da % 7,7’ye 
tekabül ediyordu. Türk nüfustan 51,7 binini Tatar, 4,7 binini Başkurt, 1,5 binini de 
Çuvaşlar oluşturmaktaydı.  Şehirlerde 3 323 Mordva, Mari ve Udmurd 
yaşamaktaydı. Mordvalar 2 583, Mariler 437, Udmurdlar 303 nüfusa sahipti. Fin-
Ugorlar küçük gruplar şeklinde birçok şehirde bulunuyordu: Mordvalar; Orenburg, 
Penza, Samara, Saratov, Simbirsk’te, Mariler; Kazan’da, Udmurdlar; Kazan’da ve 
Alabuga’da ikamet etmekteydi. Kazan, Orenburg, Ufa’da durum daha da farklıdır. 
Kazan'da toplam nüfusun % 22'si, Orenburg'da 17,7’si ve Ufa'da 11,3 Tatar ve 
Başkurtlar oluşmaktaydı. Bu rakamlar Tatar ve Başkurtların diğer kavimlere göre 
daha erken şehirleştiğini göstermektedir.
192
  
1897 yılı sayımlarına göre Orta İdil sahillerinde mesleklerin değişimi ile ilgili 
araştırmalar yapan Yu. İ. Smikov “gayrı Rusların içinde Tatarların tarım dışı üretimde 
% 2,5 oranında bir nüfusla temsil edildiğini” ifade etmektedir.
193
  İdil-Ural bölgesinde 
yaşayan nüfusun büyük kısmı tarımla uğraşmaktadır. Bu durum XX. yüzyıl boyunca da 
devam etmiştir. 
194
 
 
 
                                                 
191
 Raşin, a.g.e., s.88, 101. 
192
 D. M. İshakov, “Tatarskoe Naselenie goroda Kazani”, s. 75 
193
 Yu. İ. Smikov, Nekotorıe istoçnikovedçeskie problemı izuçeniya srednego povoljiya periyoda kapitalizma, 
(Doktora tezi, hazırlama tarihi Kazan 1970), Basımı; Kazan Devlet üniversitesi Basımı 1971, s. 81-83  
194
 Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya.., s. 175-176; Bakınız,  Tablo 11;  İdil Ural bölgesinde XIX. yüzyılda 
mesleklerde çalışan  nüfusu göstermektedir.  

---