3
toplamı 50’dir ve son 25’i
henüz değerlendirilmemiştir, ancak Kazan’da çıkan
İdil
dergisinde Malov’un bu vesikaları 1993 yılında Marsel Ahmetcanov imzasıyla
yayınlanmaya başlamıştır.
5
Ayrıca Murad Aliş kendi çabasıyla Malov’un arşivinden
seçmeler düzenlemiş ve
Bayraş
6
adıyla bastırmıştır. Bu çalışma Malov’un
Kazan
Üniversitesi Kütüphanesi Nadir Kitaplar ve Elyazmaları Kısmında Fond No. 7 (
Otdel
redkih knig i rukopusey) ile Tataristan Fenler Akademisi Alimcan İbragimov Dil,
Edebiyat ve Tarih Enstitüsündeki 56 nolu fondda bulunan evraktan çıkarılan notlarla
yapılmıştır. Saime Gökgöz’ün çalışması genel misyon bilgisiyle başlamakta ve birinci
bölüm tamamen misyon ve içerdiği anlamı tartışmaktadır. İkinci
bölüm doğrudan
yaşanan XVI, XVII ve XVIII. yüzyıllar hatta XIX. yüzyılın ilk yarısı da geçilerek
Malov’un biyografisine geçilmekte, devamla Akademik hayatı, misyon bilgisinin
kaynakları, ruhbanlığı, islam karşıtı misyon hareketindeki yeri ayrı bölümler olarak
incelenerek konu bitirilmektedir.
7
Bu çalışmalara rağmen henüz Malov günlüklerinin 25
tanesi bilimsel çalışma için beklemektedir.
Bizim çalışmamız ise, Ortodoks misyon hareketinin daha doğuş evresinden
başlayarak kronolojik olarak kurumsallaşmasına
kadarki süreyi içermektedir, yani tarihi
süreç bozulmadan XVI, XVII, XVIII ve XIX. yüzyıllarda misyon hareketinin durumu,
seyri ve oluşturduğu kurumsal yapılar incelenmiştir. Türkiye’de olduğu gibi dünyada da
Ortodoks misyonun, misyoner kaynaklarına dayalı başlangıcından kurumsallaşmasına
kadarki süreci bütünüyle kronolojik olarak inceleyen çalışmalar pek yapılmamıştır.
Tezin birinci bölümünde önce coğrafya belirlenmiş ve
bu coğrafya üzerinde nüfus
değişimi, yine Rus tarihi perspektifiyle tespit edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca istilâdan
sonraki tarihi süreçte Türk bölgesine akın akın gelen Rus köylülerinin yıllar içinde
demografik yapıyı değiştirdikleri gösterilmiş ve bu süreç tablolar, şekillerle
görselleştirilmiştir.
5
İdil dergisinin 1993’te 5, 6, 7,8. sayılarında çıkan Malov’un günlükleri 1871 ila 1884 yılları arasında yaşadığı
olayları konu eder. Derginin 5/93, (s. 48–52) tarihli sayısında 1871 Temmuz–1875 Aralık arasında tuttuğu notlar yer
alırken 6/93, (s. 38–41), 1877 Aralık–1884 Mart, 7-8/93 (s. 61-66) 1884 Haziran-1890 Şubat arasındaki notlardan
seçmeleri içermektedir.
6
Murad Aliş,
Bayraş Kitabı, Kazan 1999; “3 Şubat 1869 tarihli notla başlayan eserin
misyonerlerin faaliyetleri
bölümü, 5 Ağustos 1909 tarihine kadar devam etmektedir. Ayrıca eserde Yahudilere karşı misyoner faaliyetleri
bölümü de 10 Mayıs 1890 tarihli notla başlayıp, 13 Aralık 1913 tarihli notla bitmektedir. Eserde Malov’un
müslümanlar için tuttuğu notlar üçüncü bölümde yer almakta ve 1915,1916, 1917 ve 1918 yıllarında tuttuğu notları
içermektedir.
7
Saime-Selenga Gökgöz
, İdil-Ural’da Misyon Hareketi: Yevfimiy Aleksadroviç Malov, Basılmamış doktora tezi,
Hacettepe Üniversitesi, Ankara 2003.
4
İkinci bölüm, Rusların Ortodoksluğu benimseyip kurumsallaştırmaları ve bir
emperyal siyaset olarak istilâ ettikleri topraklarda tahakkümün simgesi olarak
kullanmalarının ilk örneklerini içermektedir. Yani Kazan hanlığının başkenti Kazan’ın
Rus istilâsına uğramasıyla resmen başlayan hıristiyanlaştırma dolayısıyla Ruslaştırma
hareketinin tanımlanmasına, beraberinde oluşan yeni kurumsal olan veya olmayan
müesseseler incelenmiştir. Bununla beraber yine kaynakların gösterdiği kişilerin
faaliyetleri üzerinden misyon faaliyeti metodu merkez alınmıştır. Bölümün başlangıcı
bu nedenle Rusların Ortodosluğa girişine ayrılmış ve bu konu Türkiye’de çalışılmadığı
için olabildiğince geniş tutulmuştur. Yine bu bölümde Rus çarlığına ait kanunların
toplu
kataloğu
Polnoye Sobraniye Zakanov (İmparatorluk Kanunları)
da
değerlrndirilmiştir.
8
Ayrıca kilise faaliyetlerini anlatan misyonerlerin yazdıkları da, bu
dönem için önemli kaynak oluşturmaktadır. Ancak bu bilgiler Mojarovskiy’den
kalmıştır. Bu eser özellikle XVIII. yüzyıla kadarki misyon hareketindeki faaliyetlerin
tarihinde temel eser niteliğindedir.
9
Bu arada Petersburg’daki Kutsal Sinod arşivindeki
malzemenin yerini de bu eser vermekte, bizlere ararken kolaylık sağlamaktadır. Kutsal
Sinod arşivinin;
383 Pervyi Departament Ministerstva Gosudarstvenih Amuşçetvı, 796
Kantsselyarya Sviyatiyaşago Sinoda ve
821 Departament Duhovnih del İnostrannih
İspevodanniy adlı dairelerinde Kazan yeparhiyasıyla ilgili misyon faaliyeti kararları
tezimizde kullanılmıştır. Yine Tataristan
Merkezi Devlet Arşivinin 4 numaralı
Kazanskaya Duhovnaya Konsitoriya fondu 1823–1850 yılları arasındaki ihtidâ
hareketlerinin kayıtlarını içermesi bakımından bizim için çok önemlidir ve önemli bir
boşluğu doldurmuştur.
Tezimizin üçüncü bölümü; XVIII. yüzyıl ve misyon ile ilgili kurulan idareyi
içermektedir. Bu dönemle beraber, İlminskiy,
Malov Maşanov, Nurminskiy gibi meşhur
misyonerlerin temel kabul edilebilecek eserleri bizlere rehberlik etmeye başlamakta ve
malzeme birden çeşitlenmektedir. Özellikle E. Malov’un, Mojarovski’yle paralel Yeni
Kreşen İdaresiyle ilgili yazdığı temel eser, bu dönemin birinci derecede kaynağıdır.
10
Yine Rus tarihine ait basılmış külliyatlar da bu dönem için önemlidir.
8
Polnoe Sobranie Zakonov Rossiskoy İmperii I, (PSZ), 1649–1830, 50 cilt, St. Petersburg, 1830;
Polnoe Sobranie
Zakonov Rossiskoy İmperii II, (PSZ), 1830–1884, 55 cilt, St. Petersburg, 1830–1884.
9
Apollon Mojarovskiyi
, İzlojenie Hoda Missionerskogo Delo po Prosveşeniyu Hristianstvom Kazanskih İnorodtsev,
s 1552 po 1867, Moskva 1880, 261s.
10
E. A. Malov;
O novokreşenskih Kantore, Kazan 1878, ayrı basım