T. C. Marmara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İlahiyat anabiLİm dali

 
75
sürgün edilmesine karar verilmiştir.
265
 12 Aralık 1667 tarihinde Patrik Nikon sıradan bir 
rahip olarak önce Ferapontov’a, sonra 1676 yılında Kirilo-Belozer Manastırına sürgün 
edilmiştir. Nikon, 17 Ağustos 1681’de Belozer’den Kudüs Manastırına dönerken yolda 
hayatını kaybetmiş ve patrik olarak defnedilmiştir. Çar Feodor Alekseyeviç, cenazesinin 
mezara kadar taşınmasında bizzat yardım etmiş ve Doğu Kiliseleri patriklerinden, onun 
yeniden Rusya patrikleri arasına dâhil edilmesini rica etmiştir. Daha sonraki süreçte 
Moskova Konseyi, Nikon’un kilise ıslahatlarını kabul etmek zorunda kalmış, öyle ki 
ıslahatları kabul etmeyenleri de aforoz etmiştir.
 266 
Nikon’dan sonra gelen Patrik II. İoasaf (1667–1672) ve Patrik Pitirim (1672–
1673), Konsey’in kararlarını uygulamışlardır. Sonraki Patrik İoakim (1674–1690) de, 
bu kararları uygulayarak, kendi patriklik döneminde dinî yaşamı daha da iyileştirmiştir.
 
İoakim döneminde, 1685 yılında Moskova’da Slav-Yunan-Latin Akademisi açılmış ve 
iki yıl sonra da (1687) Kiev Metropolitliği Moskova Patrikliği ile birleştirilmiştir. Rus 
Ortodoks Kilisesi için olumlu sonuç veren bu gelişmelerden sonra, İoakim’in yerine 
geçen Patrik Adrian’ın (1690–1700) döneminde durum değişmiştir. Onun, Çar I. 
Petro’yla (1689–1725) olan olumsuz ilişkisi Rus Ortodoks Kilisesinde Patrik 
idareciliğinin kaldırılmasına neden olmuştur. Nitekim Adrian’ın ölümünden sonra, I. 
Petro’nun emriyle, onun yerine, her hangi bir patrik tayin olunmamış, Rus Kilisesinin 
geçici idareciliği, Ryazan Metropoliti Stefan'a verilmiştir.
267
 
2.1.4. Rus Ortodoks Kilisesinin Sinodluk Devri 
XVIII. yüzyıl Rusyası Avrupa'nın etkisiyle birçok yeniliklere sahne olmuştur. 
I. Petro’nun ıslahatları bir takım Rus geleneklerini yıkmış, kilise yapısı yeniden 
düzenlenmiştir. 1697 yılında Çarın emriyle manastır ve piskoposlukların tasarrufu 
devlet denetimi altına alınmış ve manastırlarda izinsiz inşaatlar yasaklanmıştır. 1698 
yılında da toprak sahibi olan kiliselere bütçe ayrılmamıştır. Patriğin ölümünden sonra I. 
Petro Rus Ortodoks Kilisesini devlet idaresine bağlamıştır. Yeni patrik seçilmediği için 
Çar, Metropolit Stefan’ı Ekzarh olarak tayin etmiş, Ekzarh ve Sinod’a sadece kilisenin 
                                                 
265
  Russkaya Pravoslavnaya Tserkov 988-1988, s. 35.; “1656 yılında iki parmakla istavroz çıkaranlar (haç işareti 
yapanlar) aforoz edilmiştir. Fakat dinî kitapların yeniden yapılanması konusu, ciddi itirazlara neden olmuş ve kabul 
edilmiştir.” 
266
 Russkaya Pravoslavnaya Tserkov 988–1988, s. 36 
267
 Russkaya Pravoslavnaya Tserkov 988–1988, s. 36. 

---

 
76
iç işleri havale edilmiş, diğer dinî görevleri Çarın tasarrufunda bırakılmıştır. Ocak 1701 
tarihinden itibaren kilise gelirinin harcanmasıyla ilgili karar yeniden yürürlüğe girmiştir. 
Böylece, bu gelirden piskopos evlerinin ve manastırların iaşesi için az da olsa bir 
meblağ belirlenmiştir. Geri kalan bütçenin devlet ve toplumun ihtiyaçlarına harcanması 
kararlaştırılmıştır. Manastırlarla ilgili bu kararın 20 yıllık uygulaması sonucunda kilise 
idareciliği iyice bozulmuştur.
268
 
I. Petro’nun Avrupa’ya seferleri, kiliseyi yeniden yapılandırmasına neden 
olmuş ve Rus Ortodoks Kilisesi, Anglikan Kilisesine benzetilmiştir. Patriklik sistemine 
karşı  çıkan I. Petro, bir takım kilise ıslahatları yaparak Piskopos Feofan’ı kilise 
yöneticisi olarak tayin etmiştir. Ruhanilerin ıslahatlar konusundaki itirazları, I. Petro’un 
bazı ceza tedbirlerine başvurmasına neden olmuştur. Nitekim 1700 yılında Piskopos 
Tambovskiy İgnatiy görevinden azledilmiş, ondan sonra da Metropolit Ninniygorodskiy 
İsaiya, Kirilo Belozer Manastırına sürgün edilmiştir.
269
  
1718 yılında I. Petro kiliseyi idare etmek için Dinî Kurul; Kutsal Sinodluk 
sistemini kurmuştur. Çarın emriyle Pskov Piskoposu Feofan (Prokopoviç) “Dinî 
Reglament” senedini oluşturmuştur. Bu senetle patriklik sisteminin yerine kurul sistemi 
gelmiş ve bu değişiklik konsey kararıyla onaylanmıştır. Dinî Kurul 12 kişiden 
oluşmaktaydı ancak, sivil kurul başkanı (ober-prokuror) Çara benzer özel haklara sahip 
değildi.
270
 Kurul sistemi kilise idareciliği geleneğine büyük bir darbe vurarak patrikliğin 
ilgasını tekrar onaylamıştır. Tüm bu ıslahatlar Çar hâkimiyetini güçlendirmek için 
yapılmıştır. “Kutsal Sinod’un daimî üyeleri” derecesi Novgorod ve St. Petersburg 
kürsülerine verilmiştir.
271
 Bir yıl içinde manastır yöneticileri ve Rus piskoposları, dinî 
reglamenti yürürlüğe koyan senedi imzalayınca  Kutsal Sinod 14  Şubat 1721 tarihinde 
resmen kurulmuştur.
272  
                                                 
268 
Russkaya Pravoslavnaya Tserkov 988–1988, s. 73. 
269 
a.g.e., s. 74. 
270
 
a.g.e., s. 75.
 
271
 H. F. Kapterev, Harakter  otnoşenii Possii k Pravoslavnomu Vostoku v XVI i XVII stoletiyah, Sergiyev Posad, 
1914, s. 553–555; ayrıca bkz. A. S. Buevskiy, Tserkovnaya Reforma Pyotra Pervogo, Jurnal Moskovskiy Patriyarhi 
(JMP), 1985, No. 11,  
272 
Russkaya Pravoslavnaya Tserkov 988–1988, s. 75. 

---

 
77
Kutsal Sinod kurulunca Çar'ın hâkimiyeti dinî sahada da perçinlenmiştir.
273
 
1721 yılında I. Petro Sinod'un tanınması için İstanbul Patriği III. İeremiy’e mektup 
göndermiş ve 1722 yılında olumlu cevap almıştır. 1723 yılında  İstanbul ve Antakya 
patriklikleri I. Petro’nun ıslahatlarını beğendiklerini bildirmişler ve onu özel ödülle 
mükâfatlandırmışlardır.
274
 Böylece I. Petro’nun dinî yönden makbul olmayan kilise 
ıslahatı Doğu Patrikleri tarafından kanunileştirilmiştir. Islahat Sinodluk devri süresince 
ruhaniler tarafından kabul edilmemiştir, Patriklik sistemi, dinî idare için en iyi sistem 
olarak görülmeye devam etmiştir.
275 
I. Petro’un hâkimiyetinden sonra seküler eğitim daha da güçlenmiştir. 1726 yılında 
Sinod, biri dinî faaliyetleri düzenleyen, diğeri kilise topraklarını ve kilisenin tüm mülkünü 
idare eden olmak üzere iki şubeye ayrılmıştır. I. Petro’nun hâkimiyeti devrinde Sinod’un 
ikinci dairesi Sinodal Hâkimiyetin Ekonomik Kurulu olarak isimlendirilmiştir. Bu adım 
kilise ekonomisini devlete bağlamak için atılan bir adımdır.
276 
 
Sonraki dönemde, Elizabet (1741–1761) döneminde Rus Ortodoks Kilisesinin 
durumu az da olsa bir gelişme göstermiştir.
277 
Piskoposluk, vilâyetlerden oluşmakta ve 
manastırları özel murakıplar denetlemektedir. Yapılan bu yenilikler Rus ruhaniyetinin 
nüfuzuna hizmet etmekte ve Sinod, manastır hayatını kontrol etmektedir
.278 
I. Petro’un bu ıslahatları Rus Ortodoks Kilisesinin toplumsal etkisini olumlu 
etkilememiştir ve ıslahatlara tepkiden korkan Petro yine de patrikliği kaldırmış, kiliseye 
bir dizi yasaklar getirmiştir. XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Rus aristokratlarının 
birçoğunun, yeni Fransız felsefesine meyl ettiği görülmüş ve kilisenin bunu önleme 
çabaları olumsuz sonuçlanmıştır. Elizabet’in dindarlığına güvenen Kutsal Sinod'un iki 
                                                 
273
 A. Nimet Kurat, Rusya Tarihi, s. 268; “1721 yılında Stefan Yavorskiy’nin ölümü üzerine kilisenini başına diyanet 
işleri reisliği “Mukaddes Sinod” adıyla bir kollegium tayin edildi; bu şubenini başına da ruhani olmayan bir ober-
prokuror getirildi. Bu yapıyla 1589 yılında ihdas edilen Patriklik müessesi ilga edilmiş oldu. Petro 1724 yılında bir 
emir daha çıkararak keşişlerin haklarını kısıtlamıştır. Çarın düşüncesine göre, kilise devlete tabi ve devlet hizmetinde 
bir müessese olmalıdır.” 
274
 Bu dönemde İskenderiye Patrikliği boş olduğundan ve Kudüs Patriği de ağır hasta olduğundan bu konuda fikir 
beyanları bulunmamaktadır s. 76. 
275
 A.V. Kartaşev, Lektsii po İstorii Russkoy Tserkvi 1900–1901, St. Petersburg, 1901. s. 1–2. 
276 
 Russkaya Pravoslavnaya Tserkov 988–1988, s. 76. 
277 
a.g.e., s. 76. 
278 
Bakınız; S. G. Runkeviç, İstoriya Russkoy Tserkvi pod Upravleniem Svyateyşego Sinoda, St. Petersburg, 1901, t. 
1.; F. V. Blagovidov, Ober-Prokurorı Svyateyşego Sinoda v XVIII i v Pervoy Polovine XIX. Stoletiya (Otnoşeniya 
Ober-Prokurorov k sv. Sinodu): Opıt Tserkovno-İstoriçeskogo  İssledovaniya, 2. baskı, Kazan, 1900; A. A. Titov, 
Svyateyşiy Sinod v Pervoy Polovine Vosemnadtsatogo veka, Yaroslavl, 1908.  

---