T. C. Marmara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İlahiyat anabiLİm dali

 
5
Tezin dördüncü bölümü XIX. yüzyıl Rus tarihi içinde İdil bölgesindeki geri 
dönüş hareketini incelemektedir. Özellikle XIX. yüzyılda sahada misyon görevini ifa 
eden misyonerlerin günlükleri bu dönemin en önemli kaynaklarındandır. Bu çerçevede 
Malov’un tuttuğu günlükler, Timofeyev’in tuttuğu notların aktarılması,  İlminskiy’nin 
eserleri karşımıza çıkmaktadır ve özellikle XIX. yüzyıl ve kurumsallaşan misyon 
hareketinde ana kaynakları oluşturmaktadır. E. Malov’un notları özel arşivi hariç, 
Sbornik Statey’de “Missyonerstvo sredi Muhammedan i Kreşennih Tatar” adıyla 21 
Eylül 1892 yılında Kazan Üniversitesi yayınları arasında çıkmıştır. Bu notların tamamı 
460 sayfadır. Birinci bölüm 5–61 sayfaları arasında olup Müslümanlar arasında dört 
gün ismini taşımaktadır ve müslüman köylerine Malov tarafından yapılan araştırma 
gezisinin notlarını içermektedir. İkinci bölümde, 62-100’üncü sayfalar arasındadır ve 
müslüman köylerine yapılan 6 günlük ziyaret anlatılır. Üçüncü bölüm ise, bir mollayla 
sohbet adını taşımaktadır ve 101 ila 114’üncü sayfalar arasındadır. Yine dört ve beşinci 
bölümler de bu ziyaretin devamıdır. Altıncı bölüm, 1865 yılında Tatar köylerinin 
durumlarına ayrılmış ve 131 ile 155. sayfalar arasındadır. Malov yedinci bölümden 
itibaren Kreşen Tatarlarını anlatmaya başlar ve ilk olarak Buinsk bölgesi Kreşen 
köylerine yaptığı ziyareti anlatır ve 165’inci sayfaya kadar bu bölgenin köyleri anlatılır. 
Daha sonra 218. sayfaya kadar İdil bölgesindeki Kreşenlerin dinî durumları anlatılır. 
Malov bu bölümden sonra da Kreşenler arasında misyon amaçlı yaptığı  işlerden 
bahseder, Kreşen kiliselerini, Kreşen Tatarlarının sosyal ve dinî hayatlarını tekrar ele 
alarak 332. sayfaya kadar bu konulara yer verir. On beşinci bölümden yirmi birinci 
bölüme kadar da (333–379) yine misyonerliğe hazırlanma ve Kazan Kreşen Tatarları 
hakkında bilgiler vermektedir. Daha sonra da (379–462) sayfalar arasında bölge bölge 
İdil boylarındaki Kreşenler hakkında istatistikî bilgiler yer alır. Malov’un istatistikî bilgi 
sunumu dinî bölge yani yeparhiyalara göredir. Bu doğrultuda;  İdil bölgesi Kazan, 
Simbirsk Vyatskiy, Samara, Ninniygorod, Ufa, Orenburg, Perm, Tambov, Penza, 
Saratov ve Astrahan olarak belirlenmiştir.
11
  
Yine İlminskiy’nin misyoner program için yaptığı bütün çalışmalar sağlığında 
bizathî kendisi tarafından okul müdürüne yazdırılmıştır, biz araştırıcılar için bu 
çalışmalar çok önemlidir ve Kazanskaya Tsentralnaya Kreşeno-Tatarskaya Şkola adıyla 
                                                 
11
 E. A., Malov,  Missyonerstvo sredi Muhammedan i Kreşonnih Tatar, Kazan 1892.  

---

 
6
1887 yılında Kazan’da basılmıştır. Bu eser İlminskiy’nin misyoner çalışmaları hakkında 
ta başlangıçtan ölümüne kadarki bütün faaliyetlerini içermesiyle yine devletin misyon 
faaliyetini özel kurumlar nakletmesi sürecini ayrıntılarıyla göstermesiyle önemlidir. 
Ayrıca  İlminskiy’nin mektuplarını da kapsar ve çalışanlara farklı kaynakları tarama 
zahmetinden kurtarır. Peter Znamenskiy tarafından 1892 yılında hazırlanan ve İlminskiy 
sistemine ait dokümanlar ve Guriy Kardeşlik Cemiyetinin 25. yılının anısına 
kuruluşundan 1892 yılına bütün faaliyetlerin dökümünü veren Na pamiat o Nikolaye 
İvanoviçe  İlminskom adlı çalışma da bir diğer önemli kaynaktır. Tezimizde bu rapor 
niteliği taşıyan eser, İlminskiy bölümünün en önemli kaynaklarından birini teşkil 
etmiştir.
12
 Yine Çiçerina, Afanasyev, Petrov ve Vitevsikiy’nin İlminskiy’nin ölümünün 
25. yılı anısına İlminskiy sistemi ile ilgili yazdıkları makaleler bu dönemi çalışanlar için 
çok önemlidir. 
Tezin beşinci bölümü, İlminskiy ve sistemine aittir. İlminskiy, gayrı Rusların 
hıristiyanlaştırılması ve dolayısıyla Ruslaştırılmasında yeni metotu getiren misyoner 
olarak en önemli isimdir. Rus Ortodoks misyonunun devlet tarafından kiliseden alınıp 
özel kuruluşlara devredilmesini sağlamış ve getirdiği misyoner eğitim modeliyle de 
etnik milliyetçiğini tesis ederek bölgenin Ruslar tarafından yönetilmesinde büyük bir 
katkı sağlamıştır. Bu bölümde de kaynaklarımız günlükler ve İlminskiy’nin bıraktığı 
eserler olmuştur. Ayrıca yetiştirdiği öğrencilerinin makaleleri yine birinci derecede 
kaynaklarımız arasındadır. Beşinci bölümün devamı niteliğinde olan İlminskiy sonrası 
misyoner eğitimi başlığıyla Rus devletinin bölgede açtığı misyon karakterli okullar 
incelenmiştir. Yine kaynaklarımız bu bölüm içinde farklılık arz etmez, ancak daha sonra 
bölgedeki eğitimi inceleyen A. F. Efirov’un Neruskiye  Şkola Povoljya, Priuralya i 
Sibiri  adlı eseri metodoloji açısından önemlidir. Yine o dönemin tutulan şehir ve okul 
istatistikleri de yeri geldikçe kullanılmıştır.
13
    
Tezin son bölümü, 1910 yılında yapılan misyoner kongresinin müslüman 
bölümüne ait tutanaklarına ayrılmıştır. Bölümün M. A. Maşanov’a hazırlattığı raporun 
tamamı incelenmiş ve müslümanların misyon hareketine karşı nasıl tavır aldıkları yine 
misyonerlerin düşüncelerine göre aktarılmaya çalışılmıştır. Misyoner kongre 
                                                 
12
 P. Znamenskiy, Na pamiat o Nikolae İvanoviçe İlminskom: K letiyu Brastva sv. Guriya, Kazan 1892 

---

 
7
tutanaklarının bir diğer önemli özelliği de, katılımcıların listesini vermesidir. Yine 
katılımcıların aldığı sözler de, kayda geçtiği için bireysel düşüncenin misyon içindeki 
yeri de tespit edilebilmektedir.
14
  
Coğrafî, dinî ve idarî adlandırmalar 
Tez,  şüphesiz dönemin mülkî ve resmî organizasyonuna göre kurgulanmak 
durumundaydı bu nedenle, bölgedeki misyoner faaliyetler, mülkî erki temsil eden 
guberniya “vilayet”, uyezd ve okrug için “kaza” (district) volost için ise merkezi köy 
terimleri kullanılmıştır. 
Rus devletinin mülkî organizasyon şemasının yanında kaynakların kilise ve 
çevresinde yazılması bir diğer organizasyon şemasının da kullanılmasını gerekli 
kılmıştır. Bu çerçevede yeparhiya “piskoposluk”, piskoposluğun bir alt birimi olan 
prihod, “ruhani daire”, ve ruhani daireye bağlı selo kelimesi çin de “merkezî köy”, 
drevniya kelimesi için de “köy”  terimi uygun bulunmuştur. Tezde uygulana bu sistem 
dönemin dinî ve mülkî idaresinde uygulanan sistemdir ve herhangi bir tasarruf 
kullanılmamıştır.  İlk dönemler için en temel birinci kaynak olan Mojarovski’nin 
misyonerlik faaliyetlerini bölgeye atanan rahip, piskoposların atanış tarihine göre kayda 
aldığı,  İzlojeniye Hoda Misyonerskago Dila po Prosşenyu Hristiyanstvom Kazanskih 
İnorodtsev,  s 1552 po 1867,( Moskva 1880, 261s.) adlı eser, bu belirlemede başvuru 
kaynağı olmuştur.  
Bu çerçevede Kazan başta olmak üzere Simbirsk, Vyatka, Samara, 
Ninniygorod, Ufa, Orenburg, Perm Tambov, Penza yeparhiya veya guberniyaları  İdil-
Ural Bölgesinin alt birimlerini oluşturmaktadır. Bu tanımlama Malov ve diğer 
misyonerler için de geçerlidir. Burada yeri gelmişken ifade etmekte fayda vardır: Bizim 
araştırdığımız dönemde İdil-Ural Bölgesi tarihî ve coğrafî adlandırması kaynaklarda yer 
almaz, bunun yerine İdil kıyıları veya havzası tabiri yer alır, ancak kapsadıkları alan 
Ural ardı hariç hemen hemen aynıdır. Nitekim çağdaş Rus ve Türk tarihçiler bizim 
                                                                                                                                               
13
 A. J. Efirov, Nerusskie Şkolı, Povoljya, Priuralya i Sibirii, Moskva 1948. 
14
 Missionerskiy svezd v gorede Kazani 13–26 iyuna v gordı Kazani 1910 goda,” Protokolı otdıla po Musulmanstvu 
Missionerskogo syezda”, Kazan 1910. 

---