T. C. Marmara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İlahiyat anabiLİm dali

 
189
Ayrıca Kazan piskoposu Filaret Tobol piskoposu Yevgeni ile mektuplaşarak 
bölgesinde bulunan Marilerin durumunu sormuş, onlardaki hıristiyanlaştırma 
çalışmalarının kendi bölgesini etkileyeceğini bu nedenle ne tür önlemler alabileceğini 
karşılıklı mektuplaşarak çözmek istemiştir.  31 Mart 1830 tarihli mektubunda Marileri, 
23 Mayıs 1830 tarihli mektubunda hıristiyanlıktan dönen Kreşenleri ve 9 Eylül 1830 
tarihli mektubunda da 900 kişinin toplu vaftiz töreninden bahsetmektedir. 29 Nisan 
1831 yine bölgede hıristiyanlığa karşı bir sevgi seli oluştuğunu heyecanla anlatma 
rahiplerin etkili konuşmalarını bu başarıyı getirdiğini söylemektedir. 10 Haziran 1831 
tarihinde “Marilerden takriben 50 kişinin tekrar putperestliğe geçişini haber aldığını 
buna çok üzüldüğünü yazmaktadır. Ayrıca 16 Aralık 1831 tarihinde kendisinin yanında 
yardımcı bulunan üç misyonerini Kreşenler arasına gönderdiğini kendisinin 
yeparhiyanın doğusuna Ray rahibinin kuzeye, Çeboksarı arhimandritinin batıya, 
Kiziçiski rahibinin, güneye, gideceğini” yazmıştır.
677
  
Piskopos Filaret 1836’da Kazan yeparhiyası piskoposluğundan ayrılmış ve 21 
Aralık 1857 yılında Kiyev mitropoli iken vefat etmiştir. Kazan’da 1828–1836 yılları 
arasında 9 yıla yakın görev yapmış, misyonerliğin kurumsal hale gelmesi için Sinod 
tarafından görevlendirilmiş ve yaptığı çalışmalarla bölgenin islamdan hıristiyanlığa 
geçişine zemin hazırlamıştır.  
4.2.4.4. Filaret Dönemi Misyon Teşkilatı, Devlet ve Kilise İlişkileri 
Yeparhiyaların dinî idarelerinden Sinod’a gelen raporların incelemesi sonucu 
Kreşenlerin hıristiyanlıktan islama yönelmelerindeki en güçlü etkenin müslümanlarla 
karışık yaşamaları olduğu gözlemlenmiştir ve bu gerçek Sinod tarafından hükûmete 
bildirilmiştir. Bu gerçek karşısında Sinod 19 Nisan 1829 tarihli kararıyla Kreşenleri 
evlerinden uzak manastırlara yerleştirme yolunu benimsemiş ve bu kararı askeri 
destekle uygulamaya koymuştur. Aynı karar 1834 yılında Mari ve Udmurdlardan 
putperest olarak hayatlarına devam etmek isteyenlere de uygulanmıştır.
678
 Bu tedbirlere 
ilave olarak dinî idare kilise yardımıyla yeni yerleştirdiği Kreşenlere dil bilen ve 
                                                 
677
 “Pisma”, s. 15-16-17-18-19 Kazan Dinî İdaresi arşivinde özellikle 1834-36 arasındaki bilgiler dosyalarda 
bulunmamaktadır. Misyon faaliyetleri ayrıca bir dosya içinde de değildir, ancak 177 nolu dosya bilgilerin birçoğunu 
içermekmektedir. 1842 yılında konsistorya arşivirde bir yangın çıktığı söylenmektedir, bu yangında birçok belgenin 
yanmış olabileceği muhtemeldir. 

---

 
190
yetenekli rahipler görevlendirerek sil baştan bir hıristiyan eğitimi başlatmıştır
679
 Tüm bu 
tedbirler nihayette dönen Kreşenleri hıristiyanlığa sevketmeye yetmezse, bu sefer cezâi 
hükümler yardımıyla misyonun görevini yerine getirilmesi istenmiştir.
680
 
1830 yılında Senato Kazan guberniyasına ek bir emir göndererek polis 
müdürlerini ve mahkeme başkanlarını dinden dönüş hareketine karşı sert olmayı, asla 
taviz verilmemesini istemiştir. Bu emirde özellikle islama dönenlere müsamahakâr 
davranıldığı dile getirilirken müslümanların baskı altına alınmasını emretmiştir.
681
  
Hükûmet Sinod ve piskoposların Kreşenler için tavsiye edilen bir nevi sürgün 
yerlerinden göç ettirme projesini benimsemiş gözükmez ve Kreşenlerin gayrı Ortodoks 
nüfusun içinden alınıp, başka köylere yerleştirilmesi yönetim açısından hayli riskler 
taşımaktır. Ayrıca hükûmet daha önce denenen bu yolun çok olumlu sonuçları 
oluşturmadığını bu göçün de başarılı sonuç vermesinin şüpheli olduğunu dile 
getirmiştir. Hükûmete göre doğru davranış, yerlerinde eğitim verilmesidir.
682
 Ancak 
Hükûmet 1865 yılına kadar yeparhiya piskoposları ve Sinod’un projelerini onaylamış ve 
müslümanların cebrî yöntemle hıristiyanlaştırması olarak ta görülebilecek zorla sürgünü 
onaylamak zorunda kalmıştır. Ayrıca hükûmet yine bir yıllık ikna süresince islamı terk 
edip hıristiyan olmayan Kreşenleri Sibirya’ya sürgün kararını da onaylamak zorunda 
kalmıştır ve bu sistem 1865 yılına kadar devam etmiştir.
683
 
Hükûmet ihtidâ hareketinde ilk olarak Kazan piskoposu Filaret’in yerli 
rahipleri kullanarak ikna metoduyla çalışmasını istemiştir. Nitekim bu çalışmayla “2000 
Kreşen ihtidâcı, hıristiyanlığa geri dönmüş, ancak bunlardan bir bölümü sonra yeniden 
Müslüman” olmuştur.
684
  
1830’lu yılların başında ihtidâ hareketi çok hızlanınca ve Kreşenlerin topluca 
islama geçtiği tespit edilince ve hükûmetin yerli rahipleri kullanma fikri de iflas 
etmiştir. Artık bölgeden gelen raporlar dinî idarenin alacağı kararlarla çözülemiyor 
                                                                                                                                               
678
 KDK, dosya no. 117, s. 207–210. 
679
 Bu yöntemi uygulayan Svetovidov ve Galbanski iyi sonuç elde etmiştir; KDK, dosya no. 117, s. 167 ve 202. 
680
 KDK, dosya no. 117,  s. 534–537. 
681
 KDK, dosya no. 117,  s. 366–369. 
682
 KDK, dosya no. 117,  s. 431. 
683
 KDK, dosya no. 117,  s. 431 
684
 KDK, dosya no.117,  s. 534–537. 

---

 
191
bizzat imparatorun alacağı tavır bekleniyordu. Nitekim çok gecikmeden idare bu 
konuda bir karar almış ve yürütmeye emirler vererek bu kararın uygulanmasını 
istemiştir. 
685
  
İhtida edenlerin geriye dönüş işlemi önce rahiplerin ikna edici konuşmalarıyla 
başlıyor, sonra konsitorila’ya ikna edilemezse rapor ediliyor, burada da üç gün boyunca 
sorgu ve ikna çabası yapılıyor, bu işlemler her üç ayda tekrar ediliyordu. Bütün bu ikna 
çabaları sonuçsuz kalınca da sürgün cezası uygulamaya geçiriliyordu. Sürgün 
müslümanlara aynı zamanda devletin gücünü göstermesi bakımından önemli bir güç 
gösterisiydi. Böylece Kreşenlerin olası dönüşleri engellenirken müslümanların da dönüş 
için propagandalarına bir set çekilmiştir.
686
  
İhtida eden Tatarların en büyük korkuları her ne kadar Sibirya’ya sürülmek 
olsa da bu korkuya direnenler de olmuştur. 1842 yılının Eylül ayında piskopos Vladimir 
Belogorski, “Tatarlarının bütün cezaları hatta sürgünü ve ölümü göze alarak 
hıristiyanlığa dönmeyeceklerini bildirmesi”, buna en büyük kanıttır.
687
 
Ayrıca bu olay tek bir örnek” değildir, buna benzer birçok olay vuku bulmuş ve 
raporlara geçmiştir. Mojarovski, bu dönemin genel özelliğini bu olduğunu 
söylemektedir, ancak ihtidâ eden Tatarların çok azının baskıyla Kreşenliğe geri 
döndüğünü itiraf etmektedir. Geri dönen az sayıda ihtidâcının da konsistoriyalarda 
rahiplerin ellerinden aldıkları dönüş kâğıtları bulunmaktadır. Dahası birçok ihtidâcı 
zorla imzaladığı kâğıtları bir müddet sonra unutmuş yine eski hayatına geri 
dönmüştür.”
688
 
Bu sosyal süreç devlet kilise ve ihtidâcılar arasında nasihatler, zorla imzalar ve 
sürgünler ve nihayette yok olan insanlar şeklinde sürüp giden bir süreçtir. Sürgünün de 
                                                 
685
 Mojarovskiy, İzlojenie, s. 192; “Hıristiyan olup dinden dönenlere şu kararı uygulayın “1. Yerli kilise rahipleri 
nasihat ederek doğru yola çağırsın, başarılı olamazlarsa yeparhiya misyonerleri devreye girsin. Yine başarısız 
olunursa konsistorya ve rahipler merkeze çağırıp tekrara iknaya çalışılsın. 2. Kiliseyle konuşarak yola geldiklerinden 
emin olun; 3. Bütün çabalara rağmen kiliseyi dinlemeyenleri hükûmete bildirin. 4. Dinden dönen insanlar artarsa ve 
çoğalırsa diğerlerini de etkilemeye başlarlarsa Sinod’a rapor edin.” 
686
 KDK, dosya no. 117, s. 484. 
687
  KDK, dosya no. 26; “O uklejenii Çistopolnogo uyezda sela Beloy prihodskih derevenı novokreşennıh Tatarı  vı 
magometanstvo” Naçınayet 14 Dekabr 1838; konçevayet vı mayı 1855”  Bu dosya, Beliygoy köyü yeni Kreşenlerin 
müslüman olmasıyla ilgilidir. 
688
  KDK, dosya no. 26; “o tsohoronenii dereveni Starogo Adama iz Tatarı kreşennımı Osipom Fedorovımı Doçeri 
Agapii po magometanskomu obryadu” Naç 7 Sentyabr 1836; Bu dosya ‘da Yusuf Feodor’un kızı Agapinin 
Muhammediliğe göre gömülmesi olayını kapsar.. 

---