T. C. Marmara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İlahiyat anabiLİm dali

 
225
Çoğu öğrenci okulu zamanında bitirmemiş, Rusça yarım öğrenilmiş ve dinî bilgileri 
zayıf kalmıştır.
800
 
Diyanet teşkilatı ve devletin eğitim bakanlığı bu döneme kadar yaptığı bütün 
denemelerde başarısız olmuştur ve bir çözüm üretememiştir.
801
 Nitekim 1850–60 
yıllarında pagan olan gayrı Ruslar hala pagandır, ancak Kreşenler toptan islamla 
yakından ilgilenmeye başlamıştır. Özellikle 1860 yılında toplu ihtidâ hareketleri bütün 
İdil boyunu sarmış ve islamlaşma Rus devletinin bütünlüğünü tehdit etmeye 
başlamıştır.
802
  
5.2. 3. İdil Boyunda İslam ve Misyona Etkisi 
Rusya’nın doğusunda özellikle de İdil boyunda islamın bir din olarak 
toplumdaki etkisini anlayabilmek için bu dinin bölgedeki tarihi sürecini bilmek 
gerekmektedir. İbni Fazlan ve Arap coğrafyacılarının kayıtlarına göre islam bu bölgede 
Almış Han döneminde (m. 922) resmî din olarak kabul edilmiştir.
803
 islamiyet Rusların 
(M. 1552) Kazan hanlığı topraklarını istilâ etmeden 630 yıl evvel bu topraklara 
yerleşmiş köklü bir dindir. Yine Cengiz ordularınını 1224 yılında bölgeye akınlar 
düzenlediği bilinmektedir ve onlardan da 300 yıl önce bölgede islam resmen kabul 
gören bir dindir. Bu süre içinde bölgenin özellikle aşağı  kısmında ovalık  şehir ve 
köylerin halkı ve yöneticileri islamlaşmıştır. Ancak Bulgar devletinin kuzey toprakları 
yani dağlık alanda bulunan Çeremiş, Çuvaş, Mordvan ve Votyak kabilelerinin 
islamlaştığı söylenemez. Zira merkezden uzak olan bu halklar daha sonradan da 
görüleceği üzere eski âdet ve geleneklerini terk etmeden yaşamaktadır. Bölgeye 1224 
yılından itibaren yerleşen Türk kavimlerinin ilk yıllarda Cengiz yasalarını uyguladıkları 
ve  şaman kültürüne sahip oldukları söylenebilir. Nitekim Cengiz Han’ın hiçbir dinî 
diğerine tercih etmemesi meşhurdur. Ancak Bereke Han’ın (1256–1265) islamı 
kabulüyle bu siyasal duruş terk edilmiş, fatih Tatarlarla yerli Bulgar devleti dinî birlikle 
birbirine kaynaşmıştır. Bu durum Aşağı İdil’in yani müslüman bölgenin yeni fatihlerle 
                                                 
800
 Afanasyev, a.g.m., s. 249 
801
 İlminskiy, Kazanskaya Kreşeno-Tatarskaya Şkola, s. 123; H. V. Nikolskiy, Kı istorii hristianskogo prasveşeniya 
Çeremişi v XIX vıkı,  İzveçşeniya obşestva Arhivistov İstorii i Etnografii pri Kazanskom Üniversitete, 1915, C. 
XXIX, Bl. I, s. 4-7 
802
 Petrov, a. g. m., s. 20-21. 

---

 
226
karışıp yeni bir yapıya kavuştuğu anlamına gelmektedir. islamlaşmayan ve İdil’in 
yukarı bölgesinde kalan ve günümüzde de devamını sağlayan halk Çuvaşlardır. Bu teori 
tarihsel süreç ve sonuca en uygun teorilerden biridir ve genel kabul görmektedir.
804
 
Nihayette XV. yüzyılda Altın Ordu devleti tamamen müslüman bir devlet 
kimliğindedir ve Rusları Kazan’ı istilâ edişine kadar binlerce gayrı Rus islamlaşmış ve 
Tatarlaşmıştır.
805
 Bölgedeki bu değişim ve etkileşim Rusların istilâsıyla da kesilmemiş, 
tedricen Tatarlar tarafından  İdil boyları halkları müslümanlaştırılmıştır. müslümanların 
yani Tatarların tebliğinde en önemli güç Rus misyonerleri ve tarihçilerine göre 
ekonomik güçlerini her devirde korumalarıdır. Yine Tatarlar gayrı Rusları çok iyi 
tanıyorlar ve aralarındaki dengeyi buluyorlardı.
806
 
Rusya’da islamın yayılmasına tarihi süreç içinde olumlu etki yapan devlet 
adamları olmuştur.  İvan Grozni’nin Kazan’ı istilâsı  hıristiyanlığın zaferi olarak 
görülürken, mescitlerin yakılıp yıkılması cami yapımına sınırlar koyulması  hıristiyan 
köylülerin yeni yerlere yerleştirilmeleri başlangıçta olumlu adımlar olarak görülmüştür. 
Ancak 1773 yılında II Katerina tarafından bütün dinlere özgürlük verilmesi ardından 
devlet kendi eliyle müslümanlara camiler yapmış, 1797 yılında Ufa’da müftülük 
kurarak bütün müslümanların birleşmesine neden olmuştur.
807
 Dahası Tatarların 
telkiniyle Kırgızlar da Tatarlarla aynı kültürden sayılarak Kırgız bölgesine Tatar molla 
ve din adamları gönderilmiştir.
808
 Bu tutum Kafkaslar ve Sibirya için de sağlanmış ve 
islamın yayılması devlet eliyle desteklenmiştir.
809
 
Müslüman Tatarlar Ortodoks Rus devleti içinde kendi inançlarını organize 
etmişler, cemiyetler kurarak kendilerine karşı gelecek akımlara karşı desteği 
sağlamışlardır. Ye. Voroneç, bu deseteği müslümanlara Rus devletinin sağladığını 
söylemektedir. Asgari 300–200 nüfus cami yapımı için şartken 11 kişilik köylerin cami 
                                                                                                                                               
803
  A. V. Rittih, Materialı dlya etnografii Rossii, Kazan 1870, s. 46; İlyas Topsakal, X-XII. Yüzyıllarda  İdil 
Bulgarları Tarihi ve İslamiyet, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Un., İstanbul 1999. 
804
 P. Polyanov, “İslam Sredi Turkov i Mongolov”, İzveçşeniya obşestva Arhivistov İstorii i Etnografii pri Kazanskom 
Üniversitete, c. XII, Bl. 4, s. 112, 
805
 Rus misyoner ve tarihçiler özellikle 1850–1917 arasında Tatarlaşma ile islamlaşmayı paralel kullanmaktadırlar, 
dolayısıyla biz de ayrım yapmadan bu iki terimi birbiri yerine kullanacağız. 
806
 Prof. S. F. Platonov, Oçerki po İstorii Smuti, St. Petersburg 1910, s 101–102. 
807
 PSZ., XXII No: 16710 
808
 PSZ., XXI, No: 15352 
809
 PSZ., XVIII No. 20171; XXIII No: 17025 

---

 
227
yapmasını buna örnek vermektedir. Ayrıca müftülüğün hiçbir denetim görmeden molla 
ve molla yardımcı ataması bu görüşü desteklediğini söylemektedir. Müslümanların 
küçük ibadet evleri kurmalarına medreseler yapmalarına medresede müderrislere finans 
desteği sağlamalarına göz yumulduğunu ilâve etmektedir.
810
 
Kazan bölgesinde bulunan müslümanların etkisini ölçmek için eğitim 
kurumlarının istatistiği fikir edinmenini en doğru yoludur. Ayrıca Rusya devletindeki 
müslümanların eğitim kurumlarını da gözden geçirmek gerekmektedir. Sırderya, 
Fergana ve Semerkand vilayetlerinde 18.89 yılına göre müslümanların okul sayısı 
5.246, öğrenci sayısı 53.968’dir. Buna karşılık aynı bölgede Rus okul sayısı 119 öğrenci 
sayısı 6440’dır. Mescit sayısı 11.964, imam sayısı 11.680’dir. Yine mezar işleriyle 
ilgilene müslüman mezarcı sayısı 331, Şeyh 421 İşan 391’dir. Hıristiyanlar için kilise 
sayısı 349, rahip 360 ve kilise okulu 231’dir. Kazan bölgesinde ise yine aynı yılda Tatar 
mescit sayısı 1.555, molla sayısı 4.655 okul 6.220’dir. Kazan bölgesinde toplam 
nüfusun %28’i müslümanlardan meydana gelirken okuyan nüfusun toplam nüfus 
oranında müslümün oranı % 40 gibi yüksek bir rakamadır. Bu istatistiğin içinde bütün 
Rus okulları vardır. 1890 yılında Kazan valiliğinin rakamlarına göre, bölgedeki tüm Rus 
okullarının sayısı 1602’dir ve bu okullarda 63.220 erkek 21.182 kız öğrenci 
okumaktadır. Tatar okullarının toplamı 814’tür ve 30.902 erkek, 18.186 kız bu 
okullarda eğitim görmektedir. Ortodoks hıristiyanlardan her 14 erkek çocuktan biri 
eğitim görürken kızlarda bu oran 55’e birdir. Müslümanlarda ise erkeklerde 9’da bir 
kızlarda ise 12’de birdir. Bu rakamlar müslümanların asimilasyona karşı dünyada eşi 
benzeri görülmeyen dirençlerinin sebebini ortaya koymaktadır.
811
 
Tavriçevskiy kazasında müslümanların okul sayısı yaklaşık 600’dür ve devlet 
tarafından teftişleri yapılamamaktadır.
812
 Yayın faaliyetlerinde de müslüman Tatarlar 
Ruslara karşı 1900 yılları başlarında çok üstün bir durumdadır. 1909 yılında sadece 
Kazan’da 449 yayınevi bulunmaktadır ve bu yılda basılan kitap sayısı 3.115.871 adettir. 
Tatar edebiyatının müslümanları birleştirmede rolü diğer gayrı Rus toplulukların 
                                                 
810
 Ye. Varonoç, Nujna li teper protivomuhammedanskaya missiya dlya milliyanov inorodtsev Vastoçnih Oblastey 
Evropeyskoy Rossii, Kazan 1883, s. 11–12 
811
 Petrov, a.g.m., s. 27, S. V. Çiçerina, Kak naçalıs dılo prosveşiniya vastoçnih inorodtsev, St. Petersburg 1907, s. 
10-11. 
812
 Strudnik Brastva sv. Guriya 1910 no: 40, s. 631 

---