T. M. Abdullayeva az
Yüklə 1,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ
T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 12 atılmışdır. Bu elmi araşdırmaların müəllifləri arasında əvvəlki onilliklərdə ideoloji diktata tabe olmaq məcburiyyətində qaldıqlarından XX əsrin əvvəllərindəki ədəbi-bədii fikri ob- yektivliklə işıqlandıra bilməyərək, ona yenidən qayıdan nüfuz- lu tədqiqatçılar ilə yanaşı, çox təbii ki, ədəbiyyatşünaslığa son vaxtlar gəlmiş, vulqar sosiologizmdən azad yeni nəslin nümayəndələri də vardır. Şübhəsiz ki, XX əsrin əvvəllərinin elmi-mədəni-ədəbi mənzərəsi özündə ictimai-tarixi şəraitin mürəkkəbliyini əks etdirirdi, çünki o, həyatın özündən, həmin dövrün gerçək- liyindən doğurdu, onu ifadə edirdi. “1900-cü illərin Bakısı, Tiflisi necə idi?” sualının doğru- düzgün cavabı XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ictimai-milli mühitində baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri, yeni ədəbi-estetik istiqamətin və bədii təfəkkür tipinin təşəkkül məqamları ilə sıx bağlıdır. Bu məqamlar istər tarixi gedişatın ümumi inkişaf istiqaməti baxımından, istərsə də ədəbi təcrübədə sürəkli ola- raq davam edən ideya-bədii axtarışların tendensiyasına görə obyektiv zərurəti ifadə edirdi. Azərbaycan özünün zəngin neft ehtiyatına görə mövcud beynəlxalq maraq və ehtiyacın tələbi ilə Şərqdə birinci olaraq kapitalizm mərhələsinə girir və xüsusilə Bakının timsalında feodalizmdən (təbii ki, həm də onun mənəviyyatından, dünyagörüşündən və ideya təsisatların- dan) sürətlə uzaqlaşırdı. Neftin istehsalı, emalı, dünya bazarına daşınması ilə bağlı olaraq təbii-zəruri sənayeləşmə, Qərb kapitalının Azərbaycana axını, fəhlə sinfinin formalaşması, Bakıya şimaldan – Rusiyadan və cənubdan – İrandan kütləvi miqrasiya, böyük tikinti-quruculuq işləri – bütün bunlar T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 13 ölkənin sosial, iqtisadi, siyasi həyatında, mədəni-mənəvi mühi- tində, sözün əsl mənasında, inqilabi yeniləşmənin də müqəddəm şərtlərinə çevrilirdi. XX əsrin əvvəllərində maarif- çilik məcrasında cərəyan edən ədəbi-bədii fikir, qabaqcıl yaradıcı ziyalı hərəkatı da bu proseslərdən kənarda qalmırdı. Bu dövrdə artıq maarifçilik hərəkatında xalqı Qərb və dünya mədəniyyətinə qovuşdurmaq, onun ictimai-siyasi və el- mi-mədəni şüur səviyyəsini yüksəltmək təşəbbüs və ideyaları ilə çıxış edən yaradıcı ziyalıların yeni nəsli yetişmişdi. Ensiklopedik bilik sahibləri, universal yaradıcılıq qabiliyyətli yazıçı, şair və publisistlər: Həsən bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Mirzə Cəlil, Ömər Faiq Nemanzadə, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Məhəmməd Hadi, Haşım bəy Vəzirov, M.Ə.Sabir, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Səid Səlmasi, Nigar xanım, Nəriman Nərimanov, Abdulla Şaiq, Üzeyir Hacıbəyov, Abdulla Cövdət, Axund Yusif Talıbzadə, Abdulla Sur, Firudinbəy Köçərli, Süleyman Sani Axundov, Seyid Hüseyn, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Hüseyn Cavid, İbrahim Tahir Musayev, Abbas Səhhət, Əhməd Cavad, Həsən Səbri Ayvazov və başqa yaradıcı, maarifpərvər ziyalılar xalqın milli və ictimai şüurunu yüksəltmək, mənəvi birliyini möh- kəmləndirmək, dünyagörüşünü genişləndirmək uğrunda qələm çalır. Qərbin və demokratik Rusiyanın Şekspir, Volter, Höte, Şiller, Hayne, Şopenhauer, Fixte, Meçnikov, İbsen, Bayron, Darvin, Puşkin, Qoqol, Tolstoy, Hüqo, Mendeleyev və digər böyük elm və sənət adamlarının həyat və yaradıcılığını təbliğ edir, onların əsərlərini bir nümunə kimi Azərbaycan dilinə T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 14 tərcümədə çap edir, təlim-tərbiyə məsələlərini Qərbi Avropa sistemi üzrə qurmaq təklifini verirdilər. Məsələn, Əhməd bəy Ağaoğlu Bakıda rus dilində çıxan “Kaspi” qəzetində yazırdı: “Tərbiyənin əsasına daxil edilməli olan ümumbəşəri ideya və hissləri almaq üçün biz hara müraciət etməliyik? Aydındır ki, Qərbə” (107). Azərbaycan siyasi müstəqilliyini bərpa edənə qədər ədəbiyyatşünaslıq və nəzəri-estetik fikir XX əsrin əvvəllərin- dən başlayaraq 19-20-ci illərə cən mövcud olmuş zəngin ədəbiyyatımızı, mədəni prosesləri çox vaxt birtərəfli öyrənmiş, yalnız ideoloji prinsipləri, partiyalı münasibəti əldə rəhbər tutaraq “Füyuzat” jurnalının və onun ətrafında birləşən mütə- rəqqi ziyalıların fəaliyyətini obyektiv qiymətləndirə bilmə- mişdir. XX əsrin əvvəllərində və Azərbaycan Xalq Cümhu- riyyəti vaxtında cərəyan edən ədəbi-mədəni hərəkat məzmun və tərkibcə çox mürəkkəb olduğundan bu dövrün Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Y.V.Çəmənzəminli, M.Ə.Rəsulzadə. M.B.Məhəmmədzadə, Əhməd Cəfəroğlu, Əli abbas Müznib, Səməd Mənsur və bu kimi görkəmli şəxsiyyət- lərin yaradıcılığı ya siyasi direktivlər və sosializm realizmi “metodu” nöqteyi-nəzərindən tənqid və inkar edilmiş və ya lazımi elmi obyektivliklə araşdırılmamışdır. “Füyuzat” ədəbi məktəbinin və “Füyuzat”çıların mə- dəniyyət konsepsiyalarındakı qərbçilik meyllərinin tədqiq edilib öyrənilməsi bu gün də öz aktuallığını saxlamaqdadır. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, azərbaycan xalqının müasir dünya mədəniyyətinə inteqrasiya olunmasında həmin ədəbi məktəb tarixən böyük rol oynamışdır. Digər tərəfdən mədəniy- Yüklə 1,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|