T. M. Abdullayeva az
Yüklə 1,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ
- 1.2. Maarifçilik hərəkatında Qərbə meyilli yaradıcı ziyalıların və “Füyuzat” ədəbi məktəbinin rolu
T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 22 ları, zəhmətkeş insanların zülmə boyun əyməməsi barədə düşüncələri bizim ictimai fikrimizi xeyli zənginləşdirmişdir. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan teatrının və mətbuatının banisi Həsən bəy Zərdabi (1842-1907) özünün hərtərəfli fəaliyyəti ilə Azərbaycan xalqının ictimai şüurunun yüksəlməsində, rus və Qərbi Avropa mədəni sərvətlərindən bəhrələnməklə yeni tipli düşüncə və həyat tərzinə yiyələn- məsində mühüm xidmətlər göstərmişdir. H.Zərdabi ali təhsil almaq üçün Moskva universitetinin fizika-riyaziyyat fakültə- sinin təbiətşünaslıq şöbəsinə qəbul olunur. O, burada K.A. Timiryazev, İ.İ.Meçnikov, D.İ.Pisarev kimi rus alimlərinin və inqilabçı-demokratların əsərlərini öyrənməklə müasir elmi və ictimai-siyasi dünyagörüşə yiyələnir. Ç.Darvinin təkamül nəzəriyyəsini də o, tələbəlik illərində mənimsəmiş və sonra da onun təbliğatçısına çevrilmişdir. 1873-cü ildə H. Zərdabinin rəhbərliyi ilə Azərbaycan teatrı yaranmışdı. Lakin onun bu hadisədən az əhəmiyyətli olmayan böyük bir xidməti də “Əkinçi” (1875-1877) qəzetinin naşiri və redaktoru olması idi. “Dünyagörüşünün əsas xüsusiyyətləri ilə Qərb və rus maarifçilərinə yaxın olan Zərdabi feodalizm və onun iqtisadi- ictimai və mədəni sahələrdəki təzahürləri əleyhinə mübarizə aparırdı” (21, 6). Zərdabi Axundzadənin ləyaqətli və mübariz bir ardıcılı idi. Öz yüksək amalını həyata keçirmək yolundakı mübarizədə Zərdabi Axundzadəyə, habelə dövrünün görkəmli ziyalıları olan şair və yazıçılara, o cümlədən Seyid Əzim Şirvani, Nəcəfbəy Vəzirov, Əsgər ağa Adıgözəlov (Gorani) və başqa qabaqcıl dünyagörüşlü həmvətənlərinin qüvvəsinə, köməyinə arxalanırdı. “Əkinçi” qəzeti iqtisadiyyatda, ictimai T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 23 münasibətlərdə, maarif, mədəniyyət, ədəbiyyat, məişət, əxlaq və geyimdə – hər sahədə, hər işdə yenilik, tərəqqi, gözəlləşmə, təzələnmə tərəfdarı idi (21, 9). Elə ona görə də Rusiya və Qərbin tərəqqisi, inkişaf səviyyəsi bir nümunə kimi “Əkinçi” tərəfindən təbliğ edilirdi. Tarixi inkişafda xalqın ideya tərbiyə- sini həlledici amil sayan “Əkinçi” öz fəaliyyətində realizmi, humanizmi, demokratizmi əsas prinsiplər kimi rəhbər tutaraq, bədii ədəbiyyatı, incəsənəti, məktəb və maarifi, mətbuat və kitab nəşrini, jurnalistikanı həyatın və dövrün xidmətinə verirdi. Qəzet feodalizm əsarəti, Şərq despotizmi, zülm və istismar dünyası əleyhinə mübarizə aparırdı. H.Zərdabi yazırdı: “Dünya bir şeydir ki, həmişə dövran edir və insan bu tövr dünyanın gərdişinə görə gərək habelə öz rəftarını da dəyişdirsin, necə ki, məsəldir deyəllər, zəmanə dəyişilməyi, əlbəttə, hər anlayan kəsə məlumdur və bu tövr zəmanənin dəyişilməyi bizim ilə deyil, həmçinin biz qadir deyilik ki, zəmanəni dəyişilməkdən saxlayaq” (21, 18). H.Zərdabinin naşirliyi və redaktorluğu ilə çıxan “Əkinçi” qəzeti və onun ətrafında toplaşan müəlliflər məhz həyatın, zəmanənin dəyişməsinə müvafiq şəkildə xalqın Avropa və dünya meyarları ilə tərəqqi və intibah yoluna düşməsinə səy və qeyrət edirdilər. Bu isə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan maarifçiliyindəki qərbçilik meyillərinin təşəkkülünə, güclən- məsinə səbəb və şərait yaradırdı. XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbi fikrində qərbçilik meyillərinin öyrənilmsi yalnız öz-özlüyündə deyil, eyni zamanda, ümumiyyətlə həmin dövrün ədəbi-mədəni, ictimai- siyasi xarakterini açmaq, onun tam obyektiv elmi panoramını T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 24 yaratmaq üçün də çox əhəmiyyətli və aktual bir problemdir. Bu dövrün ədəbi-mədəni mənzərənin hərtərəfli öyrənil- məsi, ona qarşı ədəbiyyatşünaslıqda uzun illər mövcud olmuş qeyri-obyektiv münasibəti aradan qaldırmaqla öyrənməyin Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məmməd Əmin Rəsul- zadə, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Haşım bəy Vəzirov, habelə realist və romantik sənətkarların, digər əbədiyyatçı və publi- sistlərin maarifçilik ideyalarındakı və mədəniyyət konsepsiya- larındakı bir çox aspektlər: ümumtürk mədəniyyətində bizim yerimiz və rolumuz, mənəviyyatımızın islam dini ilə bağlılığı, rus və Qərb elminə, mədəniyyətinə rasional mövqedən müsbət münasibət,Avropa və dünya sivilizasiyasına inteqrasiya meyil- ləri, bədii tərcümə məsələləri və s. bu gün də öz aktuallığını saxlayan problemlərin elmi şərhinə, nəhayət, uzun illər bu irsə bəslənilmiş “ittihamçı” münasibətlərin yenidən təhlili, qiymət- ləndirilməsi və elmi dəlil-sübutlarla təkzibinə imkan verir. 1.2. Maarifçilik hərəkatında Qərbə meyilli yaradıcı ziyalıların və “Füyuzat” ədəbi məktəbinin rolu XX əsrin əvvəllərində və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə davamını tapan və ya başlanğıcını götürən bütün sosial-mədəni proseslərin, o cümlədən Avropaya və Qərbə doğru meyillərin təşkilatçısı və ilhamvericisi, şübhəsiz ki, yeni ruhlu, yeni düşüncəli yaradıcı ziyalılar idi. Orta əsrlər Şərqinin həyat tərzinin tükənmiş adət və ənənələrindən, sxolastika və ehkamlarından sürətlə uzaqlaşma, sosial ətalətin, təkamül fəlsəfəsinin, milli qapalılığın qətiyyətli dəfi məhz bu yeni Yüklə 1,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|