T. Q. MƏLİkov müŞAHİDƏ NƏTİCƏLƏRİNİn riyazi araşdirilmasi
Yüklə 2,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2. Ölçmə xətalarının növləri
- 1.2.2. Təsadüfi xətalar
- 1.2.3. Subyektiv xətalar
16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 3. Təqribi ədədləri kvadrat və kuba yüksəldərkən nəticədə dərəcənin əsasında olan rəqəm sayında əhəmiyyətli rəqəm saxlamaq lazımdır. 4. Təqribi ədədlərin kvadrat, kuba yüksəltmək və kökalma zamanı nəticədə kök altında olan rəqəmin malik olduğu rəqəm miqdarında əhəmiyyətli rəqəm saxlamaq lazımdır. 5. Bütün aralıq nəticələrdə əvvəlki qaydalarda tövsiyə olunan rəqəmlərdən bir artığını saxlamaq lazımdır. Yekun nəticədə bu «ehtiyat rəqəm» atılır. 6. Loqarifmlə hesablamalar apararkən ən aşağı saylı həqiqi əhəmiyyətli rəqəmləri hesablamaq və loqarifm cədvəlindən onluq dərəcəli işarələrdən bir vahid artıq olanda istifadə olunması məqsədə uyğundur. Yekun nəticədə axırıncı əhəmiyyətli rəqəmlər atılır. 7. Əgər məlumatları istənilən dəqiqliklə götürmək olarsa, onda k həqiqi rəqəmli ilkin məlumatlar 0 saylı rəqəm götürmək lazımdır ki, nəticədə əvvəlki qaydaya əsasən k+1 həqiqi rəqəmini təmin etmiş olsun. Əgər bəzi məlumatlar lazmı olandan artıq onluq dərəcəli (toplama və çıxmada) və ya başqalarından (vurma, bölmə, qüvvətə yüksəltmə, kök almada) daha əhəmiyyətli rəqəmlərdən böyük olarsa, əvvəlcə onları bir ehtiyat rəqəm saxlamaqla yuvarlaqlaşdırmaq lazımdır. 32 1.2. Ölçmə xətalarının növləri Ölçmənin istənilən nəticəsi özündə müxtəlif səbəbdən yaranan xətaları da göstərir. Bu xətaları sistematik, təsadüfi, şəxsi və kobud qruplara ayirırlar. 1.2.1. Sistematik xətalar Sistematik xətalara ilk növbədə çox vaxt alət xətaları adlandırılan xətalar daxildir. Cihazlarla ölçü aparılarkən ideal dəqiq ölçü götürmək mümkün deyil. Uzununa ölçmə kimi sadə halda şkalanın bölgüləri arasında məsafə nominaldan fərqlidir (məs: xətkeşin bir yerində 0.999, digər yerində 1.002 mm və s) fərqlidir. Şkalanın xətalarını göstəricilər arasındakı məsafələri yüksək dəqiqliklə cihazla (alətlə) ölçməklə müəyyən etmək olar. Bundan sonra dəqiqliyi yoxianılmış cihaz (alət) qiymətlərin (bucaq, uzunluq və s) ölçməsindən asılı olan xətaları göstərilən pasportla təmin olunur. Bəzən xətaların ölçülməsi əvəzinə ölçmələri elə aparmaq olar ki, bu xətaları aradan qaldırmaq mümkün olsun, buna misal olaraq busaq ölçmə alətininin-eksentrisitetin xətasını göstərmək olar. Çox nadir hallarda cihazı (alət) dərəcələrə bölünmüş dairənin həndəsi mərkəzi ilə dairənin furlanma oxu kifayət qədər üst-üstə düşür. Ona görə dairə üzrə hesablanmış qövs lazımı bucağı ölçmür (eksentrisitetin xətası). Eksentrisiteti ölçməklə onun xətasını 33 nəzərə almaq çox çətindir. Lakin bu zaman dairəni 180 0 çevirərək qövsü təkrar ölçü aparmaqla həmin xətanı aradan qaldırmaq olar. Alət xətaları bütün ölçmə nəticələrinə daxildir, qeyd etmək lazımdır ki, bu xəta ya sübut, ya da, o cümlədən ölçmə qiymətinin özündən asılı olan başqa amillərdən asılıdır. Elə bu da həmin xətaların sistematik adlandırılmasına səbəb olmuşdur. 1.2.2. Təsadüfi xətalar Təcrübə göstərir ki, bu və ya digər müəyyən qiymətin bütün mümkün dəqiqliklə yerinə yetirilmiş çoxsaylı ölçüləri bütün sistematik xətaları nəzərə aldıqdan sonra da müxtəlif ədədi qiymət alınır. Bu hal onu göstərir ki, ölçmə nəticələrinə, nəzərə alına bilinməyən hər hansı fiziki səbəblər də təsir edir. Məsələn, tutaq ki, kifayət qədər etibarlı və həssas olan tərəzidə çəki aparılır. Əgər ölçmə zamanı elə həmin otağın qapısı bərk örtülərsə, onda ədəd göstəricisi (əqrəb) dəqiq ədəddən fərqli olan hər hansı bir təsadüfi ədəd göstərəcəkdir. Əgər başqa bir ölçmə anında yaxın küçədən hər hansı bir ağır avtomobil keçərsə, onun titrətməsi əvvəlki ədəddən fərqli bir ədədin alınmasına səbəb olacaqdır ki, nəticədə ölçmə nəticə qiyməti yenə dəyişəcəkdir. Əgər ölçmələr tamamilə mexanikləşdirilməyibsə yəni, onda insan iştirak edirsə, həmin insanın ölçmədə iştirak edən 34 orqanlarının vəziyyəti ölçmə nəticələrinə təsir edə bilir. Dəqiq qiymətdən fərqli olan belə də nəticələrin alınmasına səbəb olan təsadüfi hallar digər səbəblərdən ola bilər. Hər bir belə səbəb azacıq nəzərə çarpan xəta verir ki, bunları da qeyd edib tədqiq etmək lazımdır. Bu səbəblər üzündən baş verən təsirin cəmi nəzərə çarpacaq xətalara (kənara çıxmalar) gətirib çıxara bilər. Xətalar nəzəriyyəsinə görə, xəta dedikdə adətən təsadüfi xətalar nəzəriyyəsi başa düşülür. Təsadüfi xətaların özünün xüsusiyyətlərinə görə nəzəriyyə yaratmaq üçün ehtimal nəzəriyyəsinin prinsiplərindən istifadə edilir. 1.2.3. Subyektiv xətalar Eksperimental müşahidələrin nəticələrinin ümumiləşdirilməsinin təcrübəsi göstərir ki, ölçmələrin nəticələri müəyyən fızikı xüsusiyyətlərdən asılıdır. Məsələn, hadisənin qeydiyyatı zamanı bir müşahidəçi bu və ya digər hadisəni sistematik olaraq, müxtəlif müşahidəçilərin şəxsi xətaların dəfələrlə öyrənilməsi göstərimişdir ki, bu xətaları həm sistemktik, həm də təsädüfi xətalara aid etmək olar. Məlumdur ki, hər bir müşahidəçiyə şəxsi xətanın müəyyən orta qiyməti xasdır ki, bunu da sistematik xətaları aid edib, müşahidələrin işlənməsi zamanı nəzərə almaq lazımdır. Ayrı-ayrı müşahidələrdəki şəxsi xətalar müxtəlif səbəblər (ətraf şərait, müşahidəçinin fıziki vəziyyəti və s) üzündən Yüklə 2,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|