T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

3.12. QURILISH MASHINALARINING RIVOJLANISHI
TO'G'RISIDA QISQACHA MA’LUMOT
Quriiish 
m ashinalarining 
amalda 
paydo 
bo‘lishini 
X IX
asrning boshlari deb hisoblashim iz m um kin, chunki bu davrda 
bug‘ m ashinalari paydo b o ig an va keng qo‘llanila boshlangan 
edi. Birinchi quriiish m ashinalaridan dvigateli 15 ot kuchiga ega 
b o ig an b u g li ko‘p cho‘michli yer kavlagich hisoblanib, bu m ashina 
Peterburg tem ir y o lla ri injenerlari instituti direktori I.A.Betankur 
rahbarligida 1812-yilda Ijorsk zavodida yasalgan.
127

---

Keyinchalik zavod yana ikkita ko‘p choinichli yer kavlagich 
yasadi va bu m ashinalar gavanalarni chuqurlashtirishda muvaf- 
faqiyatli 
ishladi. 
Boshqa m am lakatlarda ushbu m ashinalarga 
o'xshashlari 
faqatgina 
1830-yilda paydo 
bo‘ldi. 
Bug‘li ko‘p 
cho‘michli yer kavlagich odam larning kuch lari yoki otlar bilan tortib 
ishlaydiganlarga qaraganda 14 m arta unum li edi.
1836-yilda A m erikalik m exanik Otis tomonidan eng m uhim
qurilish m ashinalaridan biri bo‘lgan bug‘ ekskavatori k ashf etildi. 
Uning cho‘michining hajmi 1,14 m
3
bo‘lib, vertikal joylashgan bug
4 
m ashinasining quvvati 15 ot kuchiga ega, bug‘ quvurli qozonining 
bosimi 5 atm. va uch odam bilan boshqarilib, sakkizta ishchi 
mavjud boiib, yo‘llar tayyorlash va zaruriy hollarda m ashinani 
harakatlantirar edilar (ekskavator harakat qism ining yuritm asi yo‘q 
edi), Hozirgi zamon ekskavatorlari singari, uning ham uchta asosiy: 
cho‘michni ко'tar ish va tushirish, xartum (strela)ni burish va tirsakni 
harakatlantirish hamda tortish kabi ishchi m exanizm lari bor edi.
3.4-rasm.
Ijorsk zavodining bug1
bilan ishlovchi dunyodagi
birinchi ko'p cho‘michli ekskavatori (1812-y.)
] 28

---

3 .5 -ra s m .
V .O tisn in g e k ska va to ri (1836-y.):
1 - c h o ‘m ich; 2—tirsak; 3 - k o ‘ta ru vc h i za n jir; 4 - k o ‘ta ru v ch i baraban; 5 -b a ra b a n n in g
z a rjirla ri;
6 - t ir s a k li 
s u rg ic h
va to rtg ich ; 7 -x a rtu m ; 8 - y u r itu v c h i val y u ld u zch asi; 
1 0 -x a rtu m o s m a sin in g tyagasi; 1 1 -x a rtu m n i tu tib turuvchi, a yla n u vchi kolonna;
1 3 -x a rtu m n i b u ru vch i za n jirla r; 14—yu ris h g 'iid ira k la ri.
Ekskavatorning ish unumdorligi 30 dan 80 m 3/soat gacha boiib, 
xuddi shunday hajmdagi zamonaviy ekskavatorlardan 1,5
...2
m arta 
kam ish unum dorlikda, massasi bo‘yicha ancha og‘ir edi.
Otis transport vositalarining sonini hisoblash uchun hozirda 
qabul qilingan uslublarni qo‘llab, ekskavatorning ishlash texnolo- 
giyasini ishlab chiqdi.
Otisning birinchi ekskavatorlari unchalik keng qo‘llanilm adi va 
uning ixtirosi qanday muvaffaqiyatlar keltirishini bilm asdan uning 
muallifi vafot etdi.
1842-yilda rus injeneri P.P. M elnikov bunday ekskavator 150 ta 
yer qaziydigan odam ning o‘rnini bosishini isbotladi va AQSh dan 
4 ta shunday m ashinani sotib olishga erishdi. Bu m ashinalar Peter- 
b u rg -M o s k v a tem ir yo‘l qurilishida muvaffaqiyatli ishladi.
129

---

Qoziq qoqish ishlari uchun XIX asrning boshlaridayoq massasi 
400 kg gacha bo‘lgan cho'yan bolg‘alarni arqonda qo‘l bilan, chig‘ir 
bilan yoki suvli gildiraklar bilan ishlaydigan qoziq qoqadigan svay 
qurilmasi mavjud edi. Birinchi bug‘ bolg‘asining konstruksiyasi 
1869-yilda yaratilgan edi. X IX asrning ikkinchi yarmida tuproq 
ishlarida hajmi 0,1—0.3 m ' boigan otlarga qo‘shiladigan hokandozsimon 
skreper-volokushkalar, tashish masofasi 
100
m dan oshganida hajmi
0,2- 0,3 m ’’ boigan gildirakli skreperlar qollanila boshlandi. Birinchi 
g'iidirakli otlar tortadigan skreperlar XVIII asrda paydo boigan edi.
XIX asrning 50-yillarida Rossiyada y o ilarn i tekislash uchun 
ot bilan tortiladigan yog‘och (mola)lar q o ilan ilar edi. X IX asrning 
70 -yillarida esa AQSh da aravaga osilgan pichoq - ag‘dargichli, 
tuproqni kesadigan va yon tomonga suradigan ham da p ich o g l planda 
buriladigan birinchi greyderlar paydo boid i. Tez orada arava tem ir 
g'iidirakli rama bilan almashtirilib, pichoqni ko‘tarib tushiradigan 
m exanizm yaratildi, so‘ngra gruntni pichoq - ag'dargichga ta ’siri 
natijasida greyderning surilib ketishini oldini olish uchun g'iidirakli 
qiyalatgich m exanizmi qo llan ila boshlandi.
Q o i bilan tortiladigan birinchi tosh katoklar y o i ishlarini 
bajarish uchun eram izdan 2-3 ming yil oldin qo llanila boshlangan.
XIX asrning ikkinchi yarm ida dastlab toshli katoklar, so‘ngra 
metall katoklar ot bilan tortiladiganlariga almashtirildi. X IX
asrning oxirlarida Kolomensk zavodida quvvati 15-25 ot kuchiga 
ega boigan , o g irlig i 
10
t b u g ii katoklar ishlab chiqarish boshlandi, 
70-yilIarda esa y o i ishlarida qoilaniladigan ot bilan tortiladigan 
greyder - elevatorlar paydo b o id i. ularning ish unum dorliklari 
100 
m ’/soat gacha etdi.
3.6 -ra sm .
Q o'l bilan b o s h q a rilu v c h i bu riluvch a n ch o 'm ic h li o tto rd a d ig a n birinchi 
g 'iid ira k li s k re p e r (1773-y.)
130

---