Tanıl Bora Sol, Sinizm, Pragmatizm

mıyor  olmasıydı.  Kuramsal  yönden,  Marksizmin  ve  sosyaliz­
min yapı ile özne, determinizm ile volontarizm arasındaki geri- 
limlerinin ifadesini bulabiliriz burada.  Dewey ve benzerlerinin 
-evet,  ‘romantik’ bir iyim serlikle- ‘Ûzne’  diye bağıran pragma­
tizmi,  kaderini  ‘Yapı’ya  bağlayan,  daha  doğrusu  öznelliği  bir 
otomatizm  içinde  Yapı’dan  türetmeye  meyleden  reel  sosyaliz- 
min/Marksizmin  mekanik  bir  sınıf mücadelesi  ‘aritmetiğine’ 
hapsedilmesine,  çelişkiyi  ve  teori-pratik  ilişkisini  kavrayışın­
daki  düzçizgiselliğe karşı uyarıcı olabilirdi.  Ne var ki zaten dö­
nem,  resmî  Marksizm  ideolojilerinin  sair  sol ve  sosyalizm yo­
rumlarına kapandığı bir dönemdi.  Trajik olan, sol-liberal prag­
matizmi  tahkir  eden  reel  sosyalist  rejimlerin  ve  partilerin,  bir 
yandan  da  düpedüz  yararcı-oportünist,  başka  deyişle  ‘kötü’ 
pragmatist  bir  rotaya  girmiş  olmalarıdır.  Nitekim  o  dönemde 
eleştirel sosyalist literatürde pejoratif anlamıyla pragmatizm te­
rimi,  örneğin  Stalinizmi  kınamak  üzere  kullanılabilmiştir.  Be­
ri yandan,  “yazgıcı ekonomizme”  karşı uyaran,  “önceden verili 
çıkarlar  olmadığını”  telkin  eden10  ve  mekanik,  determinist bir 
sınıf mücadelesi  anlayışına  karşı  teori-pratik  ilişkisinin  ‘özerk’ 
diyalektiğini savunan  Gramsci’nin  Prcvds  kavramını,  pragma­
tist eylemin yaratıcılığı mefhumuyla tartışma içinde düşünmek, 
onunla  ‘sağlamasını  yapmak’  pekâlâ  verimli  olabilirdi.  Mamâ- 
fih  Gramsci  de  pragmatizmi  sadece  onu  “yararcılık”la  damga­
lamak  üzere  not  etm işti.”  Gramscigil  Praxis  felsefesinin, J a ­
mes ve Dewey’in pragmatizminin tarihsel-toplumsal diyalektik 
aracılığıyla  ‘ayakları  üzerine  oturtulması’  olarak  düşünülebile­
ceğini  ileri  süren Wolfgang  Fritz  Haug;12  bu  kuramsal  yöneli­
min bir başka kaynağı olarak, Bertolt Brecht’in ‘aşın’ nesnelcili­
ğe burun kıvıran ve toplumsal öznelliğin bizatihî nesnellik olu­
şunu vurgulayan oyunlarına ve aforizmalanna dikkat çeker.
Son yirmi-otuz yılda,  liberal-sol  olarak  tavsif edilen ‘alanda’,
10  Örneğin bkz. Stuart Hail vd.,  “Siyaset ve İdeoloji:  Gramsci”, çev. Sadun Emre- 
alp, Birey ve Toplum Yayınlan, Ankara  1985, s.  23 vd.
11  Antonio  Gramsci,  Felsefe ve Politika Sorunları,  çev.  Adnan Cemgil,  Payel Ya­
yınlan, İstanbul  1975, s.  82.
12  Wolfgang Fritz Haug, Philosophieren mit Gramsci und Brecht, Argument,  Ham­
burg 1996.

---

Deweygil  pragmatizmin yeniden  keşfedildiğini  biliyoruz. Jür- 
gen Habermas’ın,  G.H.  Mead’den beslenmesi,  bu  ilginin  en bi­
linen  mecrasıdır.  Keza,  Bourdieu’nun,  Hardt&Negri’nin  vb. 
globalleşme  sürecine  cevap  arayan  yeni  sol  rota  arayışlarının 
da pragmatizmle damgalanabildiğini biliyoruz.  Fakat şimdi bu 
mecraya girmeyelim,  konuyu  liberal-solla veya  sözkonusu  dü­
şünürlerle ilgili  tartışmalara hasretmeyelim.  (Devvey’in ve ‘etra­
fının’ ne derece salih bir kaynak addedilebileceği hususuna dal­
mayacağımız  gibi...)13  Az  evvel  belirttiğim  gibi,  özü  itibarıyla 
solun,  sosyalizmin,  Marksizmin,  Yapı-Özne  gerilimiyle baş  et­
me  (veya  edememe!)  meselesidir bu;  pragmatizmin  mirası,  bu 
temel önemdeki meseleyi düşünmenin zeminlerinden veya ve­
silelerinden biridir.  En azından ben, böyle bir maksatla bu kay­
nağa başvuruyorum.  Onun yanı sıra,  esas  olarak,  sinizm  zehri­
nin panzehirini
 arama saikiyle...
Böyle bir panzehir olarak ‘iyi’ pragmatizmi,  öznelik  kapasite­
sinin
 geliştirilmesi bağlamında düşünüyorum.  Yapabilme kap a­
sitesinin
  gelişmesine mecra açma; yapılabilir olanı arama ve ya­
pılabilir  olanın  sınırlarını  genişletme  hedefiyle...  (“İktidar  ol­
madan  dünyayı  değiştirme”  perspektifiyle  de  bağdaştırabiliriz 
bunu.)  Bu  arayış,  eyleyicinin  tatbikatçıdan,  insanların  sayısal 
olarak anlamlandırılmış  ‘kitle’den ibaret kalmadığı bir politika 
anlayışını  gerektirir.  Öznenin  kimliğe  indirgenmekten  çıkma­
sını  gerektirir;  ve  bununla  beraber,  politikayı  “hak  sahibi”nin 
-veya  “tarihsel  olarak  haklı  olan”ın -  çıkarını  takip  etmesine 
indirgeyen anlayışın da  aşılmasını  gerektirir  (tam  da  işte Yapı- 
Özne meselesi!).
13  Bilimci  rasyonalizmi,  materyalizmi,  ampirisizmi,  pozitivizmi  radikal  biçim ­
de  sorgulayarak  olumsallığı/zorunsuzluğu  (contingency)  vurgulayan  rea­
list  Peirce’in  hilâfına;  Dewey’in  deneyciliği/deneyimi  mutlaklaştırarak  aslın­
da  fiilen  ampirisizmi,  materyalizmi,  pozitivizmi arka  kapıdan  geri  soktuğu­
nu, böylece ‘otantik’ pragmatizmi ‘yozlaştırdığını’ ileri süren bir eleştiri de var: 
H.O.Mounce,  Two Pragmatisms  [İki  Pragmatizm],  Routledge, Londra ve  New 
York,  1997.  (Bu kitaptan haber veren Hüseyin Baytürk’e teşekkür ederim.) Ya­
zımın  başlığındaki  ve  içeriğindeki  “iki  pragmatizm”,  tabii  bu  kitaptakinden 
farklı iki pragmatizme  işaret ediyor.  ‘Hince’ bir soru:  Dewey’i ‘otantik’ sayılan 
anti-materyalist pragmatizm açısından mahkûm eden bu  eleştiri,  onun Praxis 
felsefesine elverirliği bakımından bir referans olarak da okunabilir mi?

---

Globalleşmeye reaksiyoner olmayan bir sol cevap arayan dü­
şünürlere - ‘soldan’-  yöneltilen  eleştiriler  arasında  pragmatist- 
lik ithamının  da  yer  aldığını belirtmiştim.  Alternatif veya  kar- 
şı-globalleşme  hareketinin birçok bileşeni,  ‘kemiksiz’  bir  anti- 
kapitalizm ve  sosyalist devrim perspektifine  sahip  olmamakla, 
kısmî  reformlara,  telâfilere,  tesellilere  rıza  göstermekle  itham 
ediliyor.  Böylesi eleştirilerin cazip hedeflerinden birisi, bunları 
cepheden göğüsleyen ve ‘açıkça’ pragmatist davranmanın erde­
mini savunan Susan George’dur.  Susan George’un bu  tartışma­
daki  tutumunu  özetleyen  şu  sözlerinin  öğretici  olduğunu  dü­
şünüyorum:
Nerede  faaliyet  gösteriyor  olursak  olalım,  yaptıklarımızı  tam 
olarak  aynı  çerçeve  içinde  görsek  de  görmesek  de,  hepimizin 
ortak  am acı  insanların  ve  doğanın  beraberce  yaşayabileceği 
alanlar  yaratmak,  mevcut  sistemden  taleplerde  bulunup  onu 
çözüm  bulmaya  zorlamak,  sistemin  çelişkilerini  bulup  onla­
rı  derinleştirmek,  gevşeyinceye  ya  da  kınlıncaya  kadar  siste­
mi  bükmek.  Bunlar  somut,  gerçekçi  ve  gündelik  mücadelele­
rimiz,  ama,  binlerce  görünmez  elin  taş üstüne  taş koyarak be­
raberce  inşa  ettiği  görkemli  bir yapı  olarak  anlaşıldıkları  sü­
rece bir o  kadar da hayallerimize giden yolu  oluşturuyorlar.14
‘Katıksızlığını’ korumaya dönük bir kasılmayla enerjisini tü­
ketmeyen,  ‘esas  mesele’ye  ve  esas  hasma  odaklanan,  ‘derdini 
herkese  anlatma’  azmiyle  davranan,  fikrine/davasına  güvene­
rek (‘abdestinden emin’!) ittifaklara, ilişkilere girmekten çekin­
meyen,  ‘olurunu  bulmaya’  bakan,  ‘küçük işler’den  erinmeyen, 
politik deneyim ve beşerî münasebetlerdeki ‘canlı em eğe’
 güvenen 
bir  tür sol-pragmatizmin  ipuçlarını bulabiliriz  bu  iyimser,  ‘ta­
ze’  tutumda.  Bu  pragmatizmin  gerçekçiliği,  reel-politik  tavrın 
gerçekçiliğinden  farklı  bir  şeydir.  Reel  politik  faydacılık,  ‘he­
def olarak yalıttığı netice uğruna yapılanları araçsallaştırır.  Su­
san George’un sözlerinde işaretlerini gördüğümüz sol-pragma- 
tizm ise,  abartarak söyleyelim:  neredeyse  hedefi  araçsallaştıra-
14  Susan George, B aşka Bir Dünya Mümkün,  Eğer...,  çev.  Ali Tonak,  Metis,  2005, 
s.  95.

---