www.kitabxana.net
Milli Virtual Kitabxana
Taptıq Həsənov
Əbdürrəhim Hacızadə
Coğrafiya tarixi
Dərs vəsaiti
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23.01.2001-ci il tarixli əmri
ilə ali məktəblərin coğrafiya ixtisasları üçün dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir.
Bakı Universitetinin Nəşriyyatı, 2001
Elmi redaktor: Akademik A.A. Nadirov
Rəyçilər: c.e.d., Professor N.A. Babaxanov,
p.e.n., Dosent B.A. Paşayev
Dərs vəsaiti maraqlı coğrafi axtarışlar və kəşflər nəticəsində Yerin hərtərəfli öyrənilməsi,
xəritələşdirilməsi, coğrafi ideyaların yaranması və inkişafı tarixindən bəhs edir. Azər-
baycanda coğrafiya elmi, onun sahələrinin inkişaf tarixi və görkəmli coğrafiyaçı alimləri
və s. haqqında kitabda geniş məlumat verilir.
Dərs vəsaiti tələbələr, magistrlər,
aspirantlar və orta məktəbin coğrafiya müəllimləri üçün nəzərdə tutulur.
İçindəkilər
Giriş
Kursun mahiyyəti, obyekti və vəzifələri
I. FƏSİL. Qədim dünya coğrafiyası (V əsrə qədərki dövr)
İlkin coğrafi bilik və təsəvvürlərin yaranması
Qədim misirlilərin coğrafi təsəvvür
Qərbi, Cənubi və Şərqi Asiyanın qədim
xalqlarının coğrafi təsəvvürləri
Avropa antik dövrünün coğrafiyası
II. FƏSİL. Orta əsr coğrafiyası (V-XV əsrlər)
1
Ərəb coğrafiyası
Türk xalqlarının coğrafi kəşfləri və nailiyyətləri
Normanların coğrafi kəşfləri
Orta əsr Rusiyasında coğrafi biliklər
Marko Polo və onun Kitabı haqqında
Böyük İpək yolu
III. FƏSİL. Yeni dövrün coğrafiyası (XV-XIX əsərlər)
Böyük Coğrafi kəşflər dövrü (XV-XVII əsərlər)
Böyük Coğrafi kəşflərə hazırlıq dövrü
Böyük Coğrafi kəşflərin birinci dövrü (1492-1550-ci illər)
Böyük Coğrafi kəşflərin ikinci dövrü (1550-1650-ci illər)
Yeni dövrün başlanğıcı (XVII əsrin ortası – XVIII əsrin ortası)
Yeni dövrün coğrafiyası (XVIII əsrin ortası XIX əsrin ortası)
IV. FƏSİL. Müasir dövrün coğrafiyasının yaranması (XIX əsrin ikinci yarısı – XX əsrin başlanğıcı)
XIX əsrin yeni coğrafiyasının yaranması
XIX əsrin ortalarında coğrafi ideyaların inkişafı
XIX əsrin ikinci yarısında coğrafi ideyaların inkişafı
Coğrafiya XX əsrin əvvəllərində (1900-1918-ci illər)
V. FƏSİL. Müasir dövrün coğrafiyası
Xarici ölkələrin müasir dövrünün coğrafiyası
MDB məkanında müasir coğrafiyanın inkişafının birinci mərhələsi
(1918-1945-ci illər)
MDB məkanında müasir coğrafiyanın inkişafının
ikinci mərhələsi (1945-1980-ci illər)
Müasir coğrafiya XX əsrin 90-cı illərində
VI. FƏSİL. Azərbaycanın coğrafiyasının inkişaf tarixi
.Azərbaycan coğrafiya tarixinin ümumi icmalı
Ümumi fiziki coğrafiyanın inkişafı
Landşaftşünaslıq
Paleocoğrafiyanın inkişafı
Geomorfologiya elminin inkişafı
İqlimşünaslıq və hidrologiya elmi ideyalarının inkişafı
Xəzər dənizinin öyrənilməsi
İqtisadi və sosial coğrafiya
Toponimika
Kartoqrafiya və aerokosmik tədqiqatlar
Ətraf mühitin mühafizəsi
Məktəb coğrafiyası
Xülasə əvəzi
ƏDƏBİYYAT
* * *
2
Coğrafiya tarixi
Taptıq Həsənov, Əbdürrəhim Hacızadə
Giriş
Coğrafiya Yer səthini və təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı təsiri gedişində onda yaranan təbii-təsərrüfat ərazi
sistemlərinin inkişafı və idarə olunmasının qanunauyğunluqlarını öyrənən yeganə elmdir. Bu elmin
üfüqləri getdikcə genişlənir, nəzəri və təcrübi əhəmiyyəti artır. Ona görə də coğrafiya elminin müxtəlif
sahələrinə, o cümlədən tarixinə maraq xeyli artmışdır. Bunu nəzərə alaraq Bakı Dövlət Universitetinin
coğrafiya fakültəsində bakalavr-coğraf ixtisas pilləsində yeni tədris kursu – «Coğrafiya tarixi»
keçirilməyə başlanmışdır.
Bu böyük təhsil ocağında bütün elmlərin, o cümlədən coğrafiyanın tarixinə həmişə böyük əhəmiyyət
verilir. Lakin Azərbaycan dilində coğrafiya tarixi kursu üzrə ümumiləşdirilmiş dərs vəsaiti və yaxud digər
yazılı ədəbiyyatlar hələlik yox dərəcəsində idi. Tələbələr bu sahədə olan bilikləri coğrafiyanın ayrı-ayrı
kurslarında səpələnmiş halda verilən tarixi məlumatlardan toplamalı olurdular. Bu da onların sistem
şəklində biliklər almasına çətinliklər törədirdi və hazırlıq səviyyələrinə mənfi təsir göstərirdi. Ona görə də
«Coğrafiya tarixi» kursunun proqramının və dərs vəsaitinin hazırlanmasına və Azərbaycan dilində çapına
böyük ehtiyac var idi.
Coğrafiya tarixi kursunda qədim, orta əsr, yeni və müasir dövrdə Yerin bütövlükdə təbiəti, onun
təsərrüfatda mənimsənilməsi yolları, materik və okeanların kəşf olunması və s. haqqında biliklərin
toplanması və xəritələşdirilməsi tarixi işıqlandırılır. Özü də ilk dəfə olaraq müstəqil Azərbaycanın yaxın
çevrəsi olan Şərqi Avropa, Cənubi, Qərbi və Mərkəzi Asiya və Qafqazın coğrafiya tarixinə daha geniş yer
verilir. Kitabda ilk dəfədir ki, türk xalqları və onların içərisindən çıxmış alimlərin coğrafi təsəvvürləri və
kəşfləri ayrıca bölmə şəklində verilir.
Böyük coğrafi əhəmiyyəti olan məşhur «Tarixi İpək yolunun» yaranması, onun keçdiyi ölkələr, ticarət
əlaqələrində rolu və Azərbaycanla bağlılığı, müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində əhəmiyyəti və s.
haqqında yığcam biliklər vermək üçün kitabda xüsusi bölmə ayrılmışdır.
Coğrafiya tarixi elmi Yerin coğrafi mənzərəsinin tarixini tələbələr qarşısında aydınlaşdırır, onun
öyrənilməsi mərhələlərini açıb göstərir.
Bir sözlə, «Coğrafiya tarixi» kursunun başlıca vəzifəsi Yer
haqqındakı ilkin coğrafi təsəvvürlərin, elmi biliklərin keçmişi, indisi və həm də gələcək istiqamətləri
haqqında yetkin biliklər verməkdir.
Tələbələr əmin olacaqlar ki, Yerin ümumi mənzərəsinin işıqlandırılması və xəritələrin düzəldilməsi çoxlu
xalqların, səyyahların, dənizçilərin və coğrafiyaçı alimlərin böyük fədakar əməklərinin nəticəsidir.
Kitabın yazılmasında Azərbaycanın görkəmli coğrafiyaşünas alim prof. Ə.M.Hacızadənin (1920-1991)
hazırladığı, lakin vəfatı ilə bağlı çap etdirə bilmədiyi «Coğrafiyanın tarixi və metodologiyası»na aid
əlyazmaları ilkin mənbə rolunu oynamışdır. Ancaq Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqillik qazanandan və
informasiya səddləri çökəndən sonra cəmiyyət sovet vaxtı marksizm-leninizm «prinsiplərinə» uyğun
olmadığına görə qadağan olunan biliklərlə azad şəkildə tanış olmaq imkanı əldə etdi. Bundan başqa,
kursun yeni proqramına uyğun olaraq coğrafiyanın tarixinə aid bölmələr genişləndirilib və çoxlu əlavələr
edilmişdir. Deyilənləri nəzərə alaraq c.e.d., prof. Ə.M.Hacızadənin mövzu ilə bağlı topladığı materialların
3